Điêu Thuyền

Người từng đọc “Tam quốc diễn nghĩa”, số đa đều có ấn tượng khá sâu đậm với nhân vật Điêu Thuyền. Người ca kỹ tài sắc song toàn trong phủ Vương Doãn này, để đền đáp ân hậu đãi dưỡng dục của Vương Doãn đã theo “liên hoàn kế” do Vương Doãn sắp đặt. Bằng sắc đẹp và mưu trí, Điêu Thuyền đã khéo léo xen vào giữa Đổng Trác kẻ kiêu bạc tàn bạo và Lã Bố kẻ thấy lợi bỏ nghĩa, khiến cho Lã Bố vì oán cừu mà sinh hận Đổng Trác, đến mức không đội trời chung. Kết cục là theo về phía Vương Doãn, giết Đổng Trác, từ đó lập nên công trạng lớn tiêu diệt tập đoàn Đổng Trác đã quá hủ bại.

Đúng ra, trong lịch sử không hề có nhân vật Điêu Thuyền. Việc Vương Duãn thuyết phục được Lã Bố cùng mưu diệt Đổng Trác là có thực nhưng ông ta không hề sử dụng tới “liên hoàn kế”. (Tam quốc chí, Nguỵ thư, Lã Bố truyện) chỉ viết: (Đổng) Trác tính rắn nhưng hẹp hòi, khi cáu giận thì không suy xét phải trái gì hết, từng có chỗ thất ý nên ném khiên giáo vào Bố. Bố mau lẹ né được, lạy tạ Trác, Trác cũng hết giận. Tuy vậy Bố vẫn ngầm oán Trác. Trác thường lưu Bố lại trong phủ của mình, Bố tư thông với thị tỳ của Trác, sợ chuyện bị phát giác nên tâm luôn luôn bất an. Trước thì Tư đồ Vương Doãn thấy Bố là bậc dũng sỹ trong Châu (tác giả dựa theo tích: Vương Doãn là người huyện Kỳ quận Thái Nguyên, Lã Bố là người Cửu Nguyên quận Ngũ Nguyên, Thái Nguyên Ngũ Nguyên đều thuộc Bính Châu nên Vương Doãn xem Lã Bố là “bậc dũng sỹ trong Châu) nên thu nạp khoản đãi rất hậu hĩnh. Sau Bố theo về với Doãn, kể lại chuyện Trác mấy phen giết người. Lúc bấy giờ Doãn cùng Bộc dạ sỹ Tôn Thuỵ mật bàn mưu hại Trác bằng cách sai Bố làm nội ứng. (…) Bố hứa làm theo, dùng đao chém chết Trác.

Có thể thấy là, Lã Bố vì chuyện Đổng Trác phải lúc tức khí ném khiên giáo vào mình mà “ngầm oán Trác”, lại vì tư thông với thị tì của Đổng Trác mà “tâm bất an”, chừng ấy duyên do nên mới bị Vương Doãn bắt trúng mạch mà quyết cùng diệt Trác chứ chẳng hề tồn tại vai trò của vở “mỹ nhân kế” Điêu Thuyền.

Hình tượng Điêu Thuyền hoàn toàn là sản phẩm của sự hư cấu nghệ thuật quen thuộc từ đời Tống Nguyên trở lại đây. Trong tiểu thuyết diễn xướng thể loại dài, nghệ nhân dân gian đã sửa đổi chi tiết “Bố tư thông với thị tì Trác” trong sử liệu, sáng tạo ra hình tượng Điêu Thuyền. Vở tạp kịch “Liên hoàn kế mỹ nữ ở Cẩm Vân đường” (gọi tắt là “liên hoàn kế”) khuyết danh vào đời Nguyên đã gán thân thế cho Điêu Thuyền bằng hình thức tự thuật rằng: Con ngươi không phải người vùng này, là người thôn Mộc Nhĩ vùng Hân Châu, con gái Nhiệm Ngang, tiểu tự là Hồng Xương. Do Hán Linh Đế cho tuyển cung nữ, nên con gái ngươi được nhập cung, được ban mũ Điêu Thuyền nên sau gọi là Điêu Thuyền. Linh Đế ban con ngươi cho Đinh Kiến Dương, bấy giờ Lã Bố là con nuôi Đinh Kiến Dương, Đinh Kiến Dương lại đem con ngươi gả cho Lã Bố. Sau rồi giặc Hoàng Cân gây loạn, hai vợ chồng thất tán… Con ngươi may mắn được nương nhờ phủ lão gia, được đối xử như với con cháu trong nhà…

Tích “Vương Doãn hiến Điêu Thuyền cho Đổng Trác” trong quyển thượng của “Tam quốc chí bình thoại” đời Nguyên, tiết 1 cũng có viết về thân thế Điêu Thuyền:

Tiện thiếp vốn họ Nhiệm, tiểu tự Điêu Thuyền, có chồng là Lã Bố. Từ khi thất lạc nhau ở Lâm Đào phủ, đến giờ vẫn chưa được gặp lại, thế nên mới thắp hương. So sánh ra thì giới thiệu về thân thế Điêu Thuyền trong “bình thoại” đơn giản hơn sao với tạp kỹ. Về tổ chức tình tiết thì hai cuốn cũng có chỗ không giống nhau: “bình thoại” viết Vương Doãn khởi đầu mời Đổng Trác dự tiệc, tỏ ý hiến Điêu Thuyền cho Đổng Trác. Sau rồi mời Lã Bố dự tiệc, cho Điêu Thuyền gặp lại chồng rồi nhận lời với Lã Bố: “Chọn ngày lành tháng tốt, đưa Điêu Thuyền về phủ Thái sư, đoàn tụ với Ôn hầu”. Mấy ngày sau, Vương Doãn đưa Điêu Thuyền nhập phủ Thái sư, Đổng Trác coi Điêu Thuyền là của riêng, Lã Bố nộ khí xung thiên, thừa lúc Đổng Trác uống say, cầm kiếm chém chết. Tạp kỹ lại viết Vương Doãn trước thì mời Lã Bố dự tiệc, gọi Điêu Thuyền vào mời rượu ca hát, cho vợ chồng nhận nhau rồi nhận lời chọn ngày lành tháng tốt chuyển phòng, để hai người được đoàn viên. Sau đó Vương Doãn lại bày tiệc mời Đổng Trác, gọi Điêu Thuyền vào quạt, Đổng Trác thấy sắc thì mê, Vương Doãn nhận lời hiến Điêu Thuyền cho Trác làm thiếp. Sau chuyện ấy, Lã Bố biết Điêu Thuyền bị đưa về với Trác thì nổi giận, lén vào phủ hỏi chuyện Điêu Thuyền. Đổng Trác cho Bố vào để ghẹo Điêu Thuyền, muốn bắt Bố. Lã Bố chạy đến phủ Vương Doãn, cùng bày mưu lừa Đổng Trác vào triều phụng mệnh rồi nhân đó chém chết.

Hai nội dung này cũng có một chỗ tương đồng: Điêu Thuyền và Lã Bố vốn là vợ chồng, vì loạn lạc mà thất tán rồi Điêu Thuyền lạc vào phủ Vương Doãn. Để vợ chồng đoàn tụ, Lã Bố đã tức giận mà giết chết Đổng Trác kẻ mưu độc chiếm Điêu Thuyền. Thế nhưng, quan hệ nhân vật tương tự nhau này cũng khiến hai nội dung này mắc một khuyết tật giống nhau: Thứ nhất, Vương Doãn đã biết Điêu Thuyền và Lã Bố là vợ chồng, còn cho hai người nhận nhau giữa phủ, sau lại đem Điêu Thuyền hiến cho Đổng Trác làm thiếp, khó lòng không lộ cái cơ mưu hạ tiện, không phù hợp với mục tiêu của ông ta là vươn tới địa vị tột cùng trong Hán thất. Thứ hai, Điêu Thuyền sau khi nhận vợ chồng cùng Lã Bố lại chẳng oán hận gì mà về phủ Đổng Trác làm thiếp, thật quả chẳng hợp tình hợp lý chút nào. Thứ ba, Lã Bố để đoạt lại vợ thì tức giận mà giết Đổng Trác, đây là điều đương nhiên chứ chẳng liên quan gì tới bản chất thấy lợi vong nghĩa cả. Thứ tư, theo quan hệ nhân vật này, Điêu Thuyền ở giữa Đổng Trác và Lã Bố không có đường lùi, cũng không thể giả điên giả dại, ly gián quan hệ hai người cũng không còn cần thiết. Nói tóm lại, theo quan hệ nhân vật này để khai thác miêu tả, không chỉ hạ thấp hình tượng Vương Doãn, làm lẫn lộn tính cách của Lã Bố, làm mất đi vẻ mê hoặc của hình tượng Điêu Thuyền, hơn thế còn khiến tình tiết tổng thể thiếu đi cơ chế nội tạ phát triển kịch tính.

La Quán Trung khi sáng tác “Tam quốc diễn nghĩa”, theo nguyên tắc sáng tạo “dựa vào chính sử, nhặt nhạnh tiểu thuyết” đã khéo léo thu nhận tình tiết chủ đạo của tạp kỹ và “bình thoại”, sửa đổi mang tính sáng tạo đối với quan hệ nhân vật, thành ra Lã Bố và Điêu Thuyền không thân không thích. Sự sửa đổi nho nhỏ này khiến quan hệ nhân vật trở nên hợp lý. Nhờ đó, Vương Doãn lập ra “liên hoàn kế”, chỉ làm người đọc cảm nhận rõ cái cơ mưu thâm thuý của ông ta. Đổng Trác và Lã Bố vì tranh giành Điêu Thuyền mà trở mặt, tình tiết này phù hợp với đặc trưng tính cách của hai nhân vật và có lô gíc thống nhất với sự thực lịch sử. Điêu Thuyền không còn là người con gái thông thường chỉ mong vợ chồng đoàn tụ mà trở thành quái kiệt quần hồng mang sứ mạng lịch sử, tuy nhẫn nhục tuân mệnh nhưng cũng có được sự tự do trong tâm lý, tha hồ tự tung tự tác ở giữa Đổng – Lã. Cả tình tiết cũng nhờ đó mà rùng rùng sống động, hư cấu nghệ thuật cùng tái hiện sự thực lịch sử hoà quyện nhuần nhuyễn. Chính ở trong tình tiết lung linh muôn vẻ này, vẻ đẹp, trí thông minh, tài cơ mưu của Điêu Thuyền mới toả sáng rực rỡ, giúp Điêu Thuyền trở thành hình tượng nghệ thuật đầy xúc động, nhân vật ai ai cũng đều thuộc nằm lòng.

Vì Điêu Thuyền được xếp vào một trong “tứ đại mỹ nữ” Trung Hoa, lại vì là nhân vật nữ gây ấn tượng sâu sắc nhất trong “tam quốc diễn nghĩa”, từ đời Minh Thanh trở đi, người ta luôn muốn chứng thực trong lịch sử có nhân vật này. Ví như Hồ Ứng Lân trong “Thiếu thất sơn phòng bút tùng” quyển 41 “Trang Nhạc Uỷ đàm” hạ viết: “chém Điêu Thuyền là việc chưa từng có, chỉ là lời đàm của Uỷ Hạng. Sau “(Quan) Vũ truyện” có ghi chú: “ Vũ muốn lấy vợ của (Lã) Bố, gọi Tào Công, Công nghĩ vợ Bố có sắc đẹp hiếm có, cho nên lưu lại cho mình”. Không gì là vô cớ mà ra cả”. Lương Chương Cự đời Thanh trong “Lương tích tục đàm” quyển 6 thì viết: “Điêu Thuyền… hẳn có con người này thật.” Những học giả nổi danh này hoặc giả định vu vơ, hoặc quả quyết khẳng định chủ yếu cũng thống nhất với nhau ở 3 luận cứ:

- Một là, dẫn theo “Tam quốc chí, Nguỵ thư, Lã Bố truyện” có đoạn “(Lã) Bố tư thông với thị tỳ của (Đổng) Trác”, “Hậu Hán thư, Lã Bố truyện” cũng có đoạn ghi chép tương tự. Có người bèn nói “thị tỳ” này chính là Điêu Thuyền. Thế nhưng, xét từ những ghi chép kể trên, thị tỳ này chỉ là tư thông với Lã Bố chứ không có bất cứ vai trò gì trong việc mưu diệt Đổng Trác, làm sao sánh kịp với vai chính Điêu Thuyền đóng “mỹ nhân kế” của Doãn đây?

- Hai là, có người nói biết Quan Vũ muốn lấy người thiếp của Lã Bố, Tào Tháo lại tranh trước đòi lấy làm của mình, vậy người thiếp này chắc chắn phải rất đẹp, người mỹ nữ này chính là Điêu Thuyền. Sự thực thì, theo “Tam quốc chí, Nguỵ thư, Quan Vũ truyện” chú dẫn “Thục ký”, người Quan Vũ muốn lấy là Đỗ thị thiếp của Tần Nghi Lộc – bộ tướng của Lã Bố nhưng bị Tào Tháo tranh chiếm lấy. Đỗ thị này không phải là “vợ Lã Bố”, tất nhiên càng không phải là Điêu Thuyền. Cho dù là học giả nổi tiếng cỡ như Hồ Ứng Lân cũng có khi đọc sách không cặn kẽ, hiểu lầm ghi chép rõ ràng của sử sách mà phạm sai lầm cho Quan Vũ là “muốn lấy người thiếp của Lã Bố” rồi theo đó mà nhầm rằng “muốn lấy Điêu Thuyền”.

- Ba là, có người dẫn câu “người con gái mặt hoa da phấn dưới lá đại kỳ” trong “Lã tướng quân ca” của thi sỹ đời Đường Lý Gia để nói “người con gái mặt hoa da phấn” ấy là Điêu Thuyền. Điều này càng hoang đường. Trong thơ Lý Gia đa phần là tưởng tượng theo trường phái của chủ nghĩa lãng mạn, sao có thể có chút thực chứng nào? “Người con gái mặt hoa da phấn” này với Điêu Thuyền thì có liên hệ gì?

Những chi tiết trên đều là khảo chứng học thuật không nghiêm chỉnh, không thể chứng thực quả có một Điêu Thuyền trong lịch sử. Ngược lại, chỉ có thể nói là trong truyền thuyết diễn xướng lâu dài của nghệ nhân dân gian, đã hư cấu chi tiết “Bố tư thông với thị tỳ Trác” có trong sử liệu để sáng tạo nên hình tượng mỹ nhân Điêu Thuyền, biến Điêu Thuyền thành vai chính trong “mỹ nhân kế” của Vương Doãn La Quán Trung đã sửa đổi đầy sáng tạo mối quan hệ nhân vật, làm nổi rõ hơn vẻ đẹp, trí thông minh và tài cơ mưu của Điêu Thuyền, khiến hình tượng này càng thêm mê đắm lòng người.

Hiểu rằng Điêu Thuyền là một nhân vật hư cấu, văn hoá dân gian khi tả thuật quê quán, lịch sử nhân vật này tất sẽ có sự tuỳ hứng phóng tác. Tiêu biểu là vở tạp kỹ đời Nguyên “Cẩm Vân đường mỹ nữ liên hoàn kế”, trong đó Điêu Thuyền tự thuật thân thế mình là “người thôn Mộc Nhĩ Hân Châu”. Về việc này, giới học thuật trước nay không xem là thực bởi vốn đã là hư cấu.

Ngày nay, tuy có lúc vẫn có người nêu ra những cách nói này khác nhằm kéo lại cho Điêu Thuyền một “quê nhà”. Năm 1991, có người đã viết bài đăng trên “nhân dân nhật báo” bản hải ngoại với nội dung “Điêu Thuyền là người Cốc Câu thuộc Điêu gia ở huyện Bảo An (nay là huyện Chí Đan) tỉnh Thiểm Tây”. Bấy giờ tôi đã viết bài phản bác lại. Về sau, lại có người dựa theo những tích truyện dân gian, nói Điêu Thuyền và Lã Bố cùng là người Định Nhương tỉnh Sơn Tây. Gần đây, lại có huyện X ở Tứ Xuyên tự xưng là tìm thấy mộ Điêu Thuyền thế là Điêu Thuyền lại thành ra người Tứ Xuyên. Những cách nói này lười biếng trong dàn dựng hơn nhiều so với thuyết “Hân châu” ở trên đã đề cập. Đó chẳng qua chỉ là vô số những dị bản trong truyền thuyết dân gian mà thôi…