Tư Mã Ý
(179 – 251) là nhà chính trị, nhà quân sự phục vụ nước Tào Ngụy thời kỳ Tam Quốc
trong lịch sử Trung Quốc. Ông nổi tiếng nhất có lẽ là nhờ đã bảo vệ được Tào
Ngụy khỏi các cuộc Bắc phạt của Gia Cát Lượng.
Thành
công của ông, và từ đó vị trí quyền lực nhất của ông trong triều đình nhà Ngụy
đã tạo điều kiện cho hai con ông là Tư Mã Sư và Tư Mã Chiêu nắm quyền lực thực
tế của nhà Ngụy, tạo tiền đề cho cháu của ông là Tư Mã Viêm soán ngôi nhà Ngụy,
thành lập nhà Tấn, thống nhất Trung Hoa, chấm dứt thời kỳ Tam Quốc. Sau khi nhà
Tấn lập, Tư Mã Ý đã được cháu mình truy tôn thụy hiệu là Tấn Tuyên Đế, miếu hiệu
là Cao Tổ.
Tư Mã Ý
là hậu duệ nhà sử học nổi tiếng Tư Mã Thiên, tác giả cuốn Sử Ký. Tư Mã Ý xuất
thân từ gia đình có 8 người con trai. Mỗi người đều có một hiệu kết thúc bằng
chữ Đạt. Do đó, anh em họ đều được gọi chung là Bát Đạt Tư Mã. Đây là một thuật
ngữ để tỏ lòng kính trọng, bởi các nhóm tám nhân vật tài năng khác trong các
thời kỳ trước đều đã được gọi theo cách này. Gia đình ông sống tại Lạc Dương khi
Đổng Trác chiếm thành phố, phá hủy nó, và dời thủ đô tới Trường An. Anh trai Tư
Mã Ý, Tư Mã Lãng đã dẫn gia đình về quê cũ ở Ôn huyện, và sau đó, dự đoán rằng
nơi ấy sẽ trở thành chiến trường, tiếp tục chuyển về Lê Dương. Năm 194, khi Tào
Tháo đánh nhau với Lưu Bị, Tư Mã Ý lại đưa gia đình về Ôn
huyện.
Những
nguyên nhân nói về việc Tư Mã Ý phục vụ dưới trướng Tào Tháo có khác biệt, nhưng
ông đã chấp nhận chức vụ đầu tiên trong phe Tào Tháo ở tuổi ba mươi. Theo Tấn
thư, Tư Mã Ý tin rằng nhà Hán sẽ nhanh chóng chấm dứt, và không thấy có động cơ
gia nhập phe Tào, vốn đã chiếm quyền kiểm soát của Nhà Hán. Ông đã từ chối các
lời mời của Tào Tháo, viện cớ mình đang bị bệnh. Tào Tháo không tin lý do này,
và phái người tới nhà ông vào ban đêm để kiểm tra. Biết trước điều này, Tư Mã Ý
nằm trong giường cả buổi đêm không cử động. Năm 208, Tào Tháo đã trở thành Thừa
tướng và ra lệnh cho Tư Mã Ý tới tham chính, nói rằng "Nếu ông ta lẩn tránh, hãy
bắt giữ."
Một
truyền thuyết về Tư Mã Ý nói rằng ông có thể quay đầu 180° trên cổ để nhìn về
đằng sau mà không cần quay người. Đặc điểm này được xem là giống như con chim
cú. Truyền thuyết cũng nói rằng khi Tào Tháo nghe được về việc này và muốn tự
mình xem xét. Tào Tháo tới đằng sau Tư Mã Ý và gọi tên ông, và quả thực đầu ông
quay được xung quanh.
Theo Tấn
thư, khi Tào Tháo biết việc này ông rất cẩn trọng với Tư Mã Ý, nói
rằng:
"Người
này ẩn giấu tham vọng to lớn".
Tào Phi
sau này cũng có nhận xét tương tự:
"Người
này có thể không chỉ có ý định đơn giản là một thủ túc".
Tào
Chân, người từng chỉ huy cuộc phòng ngự chống lại những cuộc Bắc phạt của Gia
Cát Lượng chết năm 231, Tư Mã Ý lên thay chức và lần đầu tiên đối mặt với các
đội quân của Gia Cát Lượng. Tư Mã Ý giữ quân đồn trú, chiến lược của ông là đợi
cho quân Thục phải gặp khó khăn vì việc tiếp tế quân lương. Ông tránh giao tranh
với quân Thục trong mọi tình huống, và bị các tướng dưới quyền chế nhạo, họ cho
rằng ông là nhân vật nhút nhát. Khi không thể phòng thủ mãi, ông đành phải cho
các tướng tấn công các vị trí của quân Thục, nhưng họ bị đánh thua nặng và mất
3000 quân, 500 bộ giáp và 3000 nỏ. Khi cuối cùng Gia Cát Lượng phải rút lui, Tư
Mã Ý lệnh cho Trương Cáp đuổi theo, Trương Cáp bị phục kích và bị
giết.
Trận
đánh thứ hai giữa Tư Mã Ý và Gia Cát Lượng diễn ra năm 234. Tào Duệ một lần nữa
biết rằng vấn đề của quân Thục chính là tiếp lương, và ra lệnh cho Tư Mã Ý giữ
quân phòng thủ đợi quân địch mệt mỏi. Hai đội quân đã đối đầu tại đồng bằng Ngũ
Trượng. Dù nhiều lần bị Gia Cát Lượng khiêu chiến, Tư Mã Ý không cho quân tấn
công. Để kích động Tư Mã Ý, Gia Cát Lượng đã gửi những bộ trang phục đàn bà tới
cho ông ta, ám chỉ rằng ông ta chỉ là một mụ đàn bà không dám tấn công. Các viên
tướng Ngụy tức điên, nhưng Tư Mã Ý vẫn điềm nhiên. Để dỗ dành các tướng lĩnh, Tư
Mã Ý yêu cầu Hoàng đế Ngụy Tào Duệ cho phép tấn công quân Thục. Tào Duệ đã biết
việc này, phái cố vấn Xin Pi tới chỗ Tư Mã Ý thuyết phục quân lính bình tĩnh.
Nhằm buộc quân Ngụy phải ra chiến đấu, Gia Cát Lượng gửi một sứ giả tới Tư Mã Ý
hối thúc ông tham chiến. Tuy nhiên, Tư Mã Ý không bàn luận các vấn đề quân sự
với vị sứ giả này, thay vào đó lại hỏi han về những công việc của Gia Cát Lượng.
Vị sứ giả nói rằng Gia Cát Lượng đích thân điều hành tất cả công việc lớn nhỏ
trong quân, từ các chiến thuật tới các bữa ăn vào buổi tối cho binh lính, nhưng
ông lại ăn rất ít. Tư Mã Ý sau đó đã nói với một vị quan dưới quyền rằng Gia Cát
Lượng không thể sống lâu.
Sau khi
Gia Cát Lượng chết, quân Thục lặng lẽ rút khỏi doanh trại và giữ bí mật cái chết
của ông. Tư Mã Ý, được dân địa phương báo về cái chết của Gia Cát Lượng, tấn
công quân Thục đang rút lui. Hai tướng Thục là Khương Duy và Dương Nghi mang
quân quay lại, giả bộ muốn tấn công. Thấy vậy, Tư Mã Ý sợ rằng Gia Cát Lượng chỉ
giả chết để lừa mình, ngay lập tức rút quân. Việc Tư Mã Ý phải bỏ chạy trước một
Gia Cát Lượng đã chết khiến người khi ấy có câu nói: "Gia Cát chết cũng đuổi
được Trọng Đạt sống". Khi Tư Mã Ý biết việc này, ông cười và nói: "Ta có thể
chiến đấu với người sống, chứ không phải người chết.