Nhân vật Chu
Du trong truyện Tam Quốc
Thành công của Tam Quốc chí diễn nghĩa về mặt xây
dựng tính cách nhân vật khiến ta kinh ngạc. Với số lượng nhân vật khổng lồ là
hơn 400 nhân vật mà mỗi nhân vật đều là những điển hình sinh động và sắc nét,
không hề trùng lặp, mỗi người một vẻ riêng biệt độc
đáo.
Cũng là thủ lĩnh của một đám anh hùng hào kiệt
nhưng tư tưởng và cá tính của ba nhân vật Tôn Quyền, Lưu Bị và Tào Tháo không ai
giống ai. Còn mưu sĩ như Gia Cát Lượng, Tuân Húc, Lỗ Túc, võ tướng như Quan Vũ,
Trương Phi, Triệu Vân, Hoàng Trung, Hạ Hầu Đôn, Trương Liêu, Chu Du, Lục Tốn
v.v...thì ai cũng có cá tính riêng của mình. Ví như Tôn Quyền, cái "khí khái anh
hùng” không bằng Tào Tháo và Lưu Bị, nhưng ngồi giữ sự nghiệp cha anh để lại thì
thật đáng là một nhân tài xuất sắc. Trong con mắt của Khổng Minh, Tôn là người
"mắt xanh râu đỏ, cử chỉ đường hoàng”. Còn Tào Tháo lúc ở Nhu Tu "nhìn xa xa
thấy chiến thuyền chia thành đội ngũ, sắp xếp thứ tự theo năm màu cờ, khí giới
sáng lòa” thì "tự nghĩ bụng rằng Tôn Quyền không phải là người không đáng gờm”.
Dưới ngòi bút của La Quán Trung, nhân vật này rõ ràng được miêu tả hết sức giản
đơn, chỉ như bức ký họa, song hình tượng ông vẫn sinh động và rõ nét. Về nhiều
mặt ông tỏ ra sáng suốt, trầm tĩnh và cương nghị, dũng cảm, chỉ có điều về chính
trị thiếu tầm nhìn xa, xem nặng lợi ích trước mắt, không có tài chinh phạt,
không có hùng tâm thống nhất Trung Quốc như Lưu Bị và Tào
Tháo.
Trong Tam quốc chí diễn nghĩa, hình tượng nhân vật
sinh động nhất là Trương Phi: thẳng thắn, lỗ mãng, đầu báo mắt tròn, cực ghét
những điều xấu xa. Tên Đốc Bưu ăn hối lộ, ông "túm lấy tóc, lôi ra khỏi quán
trạm”, trói vào chuồng ngựa đánh nhừ tử. Thấy Đổng Trác kiêu ngạo vô lễ, tức thì
nổi giận, muốn giết ngay hắn. Gia Cát Lượng ngủ trong thảo đường cố làm ra vẻ
ngạo mạn, ông coi không thuận mắt, bèn nói: "Để tôi ra sau nhà châm mồi lửa xem
hắn có dậy không”. Tào Tháo muốn mượn tay Lưu Bị để giết Lã Bố. Trương Phi liền
đi tìm giết Lã Bố và nói lớn: "Tào Tháo nói ngươi là người bất nghĩa, bảo anh
tao giết ngươi đây”. Vì ông bụng dạ ngay thẳng, thế giới nội tâm thuần khiết như
vậy, nên chuyện của ông được người ta ca ngợi nhất. Trong Tam quốc chí diễn
nghĩa, chỉ cần ông xuất hiện một cái là cục diện liền sôi nổi hẳn lên. Lúc Quan
Vũ vượt qua năm cửa ải, chém sáu tướng, đến Cổ Thành, bảo Tôn Càn vào gọi ông ra
đón chị dâu. "Trương Phi nghe xong, không trả lời, lập tức mặc áo giáp cầm xà
mâu nhảy lên ngựa, đem theo hơn nghìn người đi ra cửa Bắc. Tôn Càn hết sức kinh
ngạc, nhưng không dám hỏi, đành phải lẽo đẽo theo ra ngoài thành. Quan Công thấy
Trương Phi tới, vui mừng khôn xiết, đưa cây đao cho Chu Thương, giục ngựa đến
đón. Chỉ thấy Trương Phi mắt trợn tròn xoe, râu hùm dựng ngược, hét vang như
sấm, vung xà mâu lao vào Quan Công”. Quan Vũ bày tỏ thực tình, bảo ông không nên
hiểu lầm, ông vẫn thét lên: "Hôm nay ta liều sống chết một phen với ngươi”. Liều
lĩnh như vậy, nên "nóng như Trương Phi” đã trở thành câu nói cửa miệng của mọi
người. Và "tính bi kịch” của nhân vật Trương Phi gây hiệu quả nghệ thuật cao
chính là ở chỗ: cái cá tính "rất Trương Phi” đó đã giết chết Trương Phi! Khi
chết rồi, mắt Trương Phi vẫn trợn ngược vì không hiểu tại sao mình lại
chết?!
Về việc xây dựng điển hình nhân vật trong TQCDN,
người ta thường nói có "tam tuyệt”, tức là Tào Tháo gian tuyệt, Quan Vũ nghĩa
tuyệt và Khổng Minh trí tuyệt. Tào Tháo nham hiểm gian giảo, Khổng Minh trí lực
hơn người, La Quán Trung đã chọn ra nhiều hành động có tính đặc trưng trong đời
họ để điểm xuyết cho tính cách của họ. Chỉ có tính cách của Quan Vũ là không đơn
giản như vậy.Trong TQCDN phần lớn viết về sự dũng cảm của ông. Ông quả thực
"trọng nghĩa khí” với Lưu Bị, Trương Phi, nhưng lại không trọng nghĩa khí với
những người khác như Mã Siêu, Hoàng Trung, thế mà có một lần ông trọng nghĩa khí
với Tào Tháo ở đường Hoa Dung. Do vậy, cái nghĩa khí của Quan Vũ thực chất là
xuất phát từ ân oán cá nhân, có lúc lại trở thành một khuyết điểm trong tính
cách tư tưởng của ông. Ở đây có một điều đáng chú ý. Khi khắc họa nhân vật, La
Quán Trung thường xuất phát từ tính phức tạp của cuộc sống và từ nhiều khía cạnh
của tính cách nhân vật. Ông không miêu tả con người với một tính cách đơn nhất,
mà tả nhiều mặt của tính cách, đồng thời làm nổi bật một mặt nào đó, có chính
phụ, có nặng nhẹ, làm cho hình tượng đó hết sức rõ
nét.
Tào Tháo, Trương Phi, Gia Cát Lượng là nhân vật
điển hình thành công nhất của Tam quốc chí diễn nghĩa. Khi xây dựng những nhân
vật này, La Quán Trung tuân thủ một nguyên tắc, tức là nắm lấy cái đặc trưng cơ
bản của tính cách nhân vật, làm nổi bật một khía cạnh nào đó, thêm thắt, dùng
phương pháp so sánh, làm cho nhân vật xuất hiện trước mắt mọi người với tính
cách rõ nét và sinh động. Tào Tháo gian giảo thì nhất cử nhất động đều tỏ ra
gian giảo ; Trương Phi nóng tính thì nằm ngồi đi đứng đều nóng nảy. Bất cứ là sự
kiện lớn trong xung đột xã hội hay sự kiện nhỏ trong cuộc sống, tính cách của họ
đều được biểu hiện qua miêu tả những chi tiết đặc trưng. La Quán Trung đã gom
góp tất cả những truyền thuyết về Tào Tháo gian giảo, tập trung lại, tạo nên một
điển hình xấu của giai cấp bóc lột, làm cho người ta nhận thức được bản chất xấu
xa của giai cấp thống trị từ nhân vật rất xấu xa này. Cũng như thế, tác giả đã
chọn những cử chỉ lỗ mãng nổi bật của Trương Phi trong các trường hợp khác nhau,
tạo nên một nhân vật có tính cách rõ rệt, nhưng nhân vật ghét điều ác như ghét
kẻ thù này cũng có những khuyết điểm làm cho người ta không ưa. Gia Cát Lượng là
một điển hình về mưu trí. Cả đời ông mang hết tinh thần sức lực vạch sách lược
cho sự nghiệp của Lưu Bị, ít khi nghĩ tới sự được mất của bản thân. Thường đứng
nơi tuyến đầu cuộc đấu tranh và thắng địch nhờ trí tuệ. Đặc trưng của hình tượng
này là tài dự đoán chuẩn xác, sách lược đúng đắn và chu đáo. Nắm chắc đặc trưng,
làm nổi bật một điểm, nguyên tắc xây dựng nhân vật điển hình này của La Quán
Trung được nhiều bậc thầy nghệ thuật đời sau tiếp thu và phát triển, làm phong
phú thêm di sản văn học của Trung Quốc.
Nhân vật Chu Du cũng là một thành công đáng kể
trong việc xây dựng tính cách nhân vật của La Quán Trung. Chu Du là một nhân vật
trẻ tuổi, đầy hào khí, thông minh…được đặt bên cạnh nhân vật Gia Cát Lượng trong
một bối cảnh đặc biệt, đó là trận Xích Bích, trận đánh quyết định cục diện: tồn
tại thế chân vạc nếu Tào Tháo thua trận, còn nếu liên minh Ngô – Thục thất bại
thì Tào Tháo sẽ làm bá chủ thiên hạ! Tình thế của trận Xích Bích đã được đẩy đến
độ căng tột cùng: Trong giờ phút quyết định của trận đánh, khi "mọi việc đã sẵn
sàng, chỉ thiếu gió đông” thì Đại đô đốc Chu Du đành chịu bó tay, chỉ nằm thở
dài! Mặt khác, do tính đố kị, hiếu thắng, nên Chu Du đã làm nhiều việc "ngu
xuẩn” trong vụ liên minh Tôn – Lưu. Nhưng dù sao, Chu Du vẫn giữ vai trò hàng
đầu trong trận này. Trước kẻ thù lớn mạnh là Tào Tháo thống lĩnh "trăm vạn hùng
binh” rầm rộ kéo thẳng xuống Đông Nam, thế như chẻ tre, hầu như không thể địch
nổi, Chu Du không thể không hợp tác cùng Gia Cát Lượng, nhưng kể từ ngày đầu hợp
tác, giữa hai người đã có những mâu thuẫn, cuối cùng thì tan vỡ. Vừa hợp tác,
vừa đấu tranh, đó là quan hệ giữa Chu Du và Gia Cát Lượng, đồng thời cũng là
quan hệ giữa tập đoàn Tôn Quyền với tập đoàn Lưu Bị. Qua hình tượng Chu Du, tác
giả đã phản ánh mâu thuẫn phức tạp giữa hai tập đoàn lúc bấy giờ: Miêu tả trận
Xích Bích này, ông không những đã tỏ rõ tài năng nghệ thuật hơn người, mà còn tỏ rõ năng lực quan sát sâu sắc của ông
đối với sự kiện lịch sử. Việc ông miêu tả tư tưởng, tâm tình, tính toán lợi hại
của các nhân vật này, về khách quan quả đã phản ánh được thực trạng lịch sử.
Miêu tả trận chiến mà không đi ngược lại tính chân thực của lịch sử, lại đầy sức
hấp dẫn nghệ thuật, về mặt này, La Quán Trung đã tạo nên một mẫu mực thành công
– một mẫu mực không thể bắt chước!
*
Tam quốc chí
diễn nghĩa là câu chuyện gần một trăm năm, sự việc nhiều nhưng không rối
là do ngòi bút có tài tình , có "tính khuynh hướng” và có khả năng dắt dẫn người
đọc theo ý tưởng của tác giả của La Quán Trung. Tác giả đứng về phía Lưu Thục
lên án Tào Ngụy, còn Tôn Ngô chỉ là lực lượng trung gian. Mặc dù còn dấu ấn khá
đậm của tư tưởng chính thống và sự thực lịch sử không hẳn như thế, nhưng truyền
thuyết "ủng Lưu phản Tào” là khuynh hướng vốn có của hầu hết các truyền thuyết
về thời Tam Quốc lưu hành trong nhân dân. Nó phản ánh nguyện vọng có một "ông
vua tốt” biết thương dân và vì dân, một triều đình thực hiện "nhân chính”, một
đất nước thống nhất và hòa bình.
Tam quốc chí diễn nghĩa là tiểu thuyết sử thi nên
giọng điệu chủ yếu là ca ngợi hay châm biếm hài hước để phê phán. Khoa trương
phóng đại là thủ pháp nghệ thuật được sử dụng đúng lúc, đúng chỗ để ca ngợi
những kỳ tích của các anh hùng hảo hán, như phóng đại những khó khăn hiểm trở để
thử thách tài năng võ nghệ của các anh hùng. Các nhân vật luôn có vóc dáng khác
người, những hành động phi thường và tâm hồn họ cũng khác với người thường. Có
lẽ vì thế, có thể có nhiều trận đánh ác liệt tử vong rất nhiều nhưng không gây
không khí bi thảm, trái lại, lại được coi là những "trận đánh đẹp”, có sức lôi
cuốn người đọc bởi tính chất gay cấn, thiên biến vạn hóa của diễn biến trận đánh
lớn mà điển hình là trận Xích Bích...Còn những trận đánh tay đôi của các tướng
võ kỳ phùng địch thủ thì lại có vẻ đẹp, sức cuốn hút của của những tuyệt kỹ võ
công và sức mạnh kỳ diệu của những con người anh hùng hào kiệt: đó là cuộc tỷ
thí giữa Thái Sử Từ và Tôn Sách, Hứa Chử và Mã
Siêu,v.v…
Ngôn ngữ của Tam quốc chí diễn nghĩa là sự kết hợp
giữa văn ngôn và bạch thoại, sử dụng được ngôn từ thông dụng trong nhân dân.
Ngôn ngữ kể lấn át ngôn ngữ miêu tả, và trong ngôn ngữ miêu tả rất ít sử dụng
định ngữ và tính từ. Người Trung Quốc gọi loại miêu tả ngắn gọn như vậy là lối
bạch miêu, nhưng nhờ lối kể chuyện khéo léo, đối thoại sinh động và sử dụng rộng
rãi khẩu ngữ, các truyện cổ tích, truyền thuyết, thần thoại, chuyện lịch sử
v.v... nên đã tạo cho tác phẩm một vẻ đẹp hấp dẫn vừa bác học và dân
dã.