Trong
bài này Ðại sư Ajahn Chah, có lối giảng dạy thật giản dị, chân thực đã nói
chuyện với một nữ đệ tử già yếu đang sắp chết. Bằng một giọng trầm tĩnh sâu xa,
đại sư nhắc lại cho bà nghe về lý vô thường, và dạy những phương tiện để đối phó
với những đau khổ, dùng những câu nói có năng lực tốt lành diệu dụng để bảo vệ
tâm trí khỏi những khởi niệm về trạng thái đau khổ của một người đang nằm trên
giường bệnh.
Ðức
Phật đã thường xuyên nhắc nhở các đệ tử rằng: "tất cả những gì theo duyên khởi
cũng đều theo duyên
diệt".
Hôm
nay thầy không đem đến những gì về vật chất cho con, mà chỉ đem đến những lời
dạy của Ðức Phật. Con phải hiểu rằng ngay Đức Phật với phước huệ vô biên cũng
không thể tránh được cái chết. Khi Phật đến tuổi già ngài đã buông bỏ cái xác
thân già yếu và những gánh nặng của nó. Bây giờ con cũng phải tập bằng lòng với
những tháng năm con đã ở trong thân xác này. Con phải cảm thấy rằng như vậy
là cũng đủ rồi.
Con
có thể so sánh thân như những vật gia dụng đã dùng đến lâu năm - những ly tách,
đĩa bàn v.v... Khi con mới có chúng, trông chúng thật là sạch sẽ và bóng láng,
nhưng bây giờ, sau một thời gian dài đã dùng lâu, chúng bắt đầu mờ xấu đi. Có
cái đã vỡ rồi, có cái thì mất đi, và những cái còn lại cũng tàn tạ dần, chúng
không giữ mãi được hình dạng cũ, và đó là bản chất của chúng. Thân của con cũng
như vậy - nó thường xuyên thay đổi ngay từ ngày con chào đời, trải qua tuổi thơ
ấu và thiếu niên, cho đến tuổi già hiện nay. Con phải chấp nhận điều
đó.
Phật
đã nói rằng những duyên hợp, dù là duyên hợp trong tâm thân hay ở ngoài, đều là
vô ngã, bản chất của nó là luôn luôn thay đổi.
Khối thịt đang nằm đây suy hoại chính là sự thật. Phật dạy rằng bản chất của thân là như vậy,
sanh ra , già yếu đi, mang bệnh rồi chết,
không thể nào khác hơn được. Ðó là một sự thật lớn mà con đang gặp phải
đây. Hãy nhìn thân xác mình với trí tuệ và nhận thức được sự thật
đó.
Ngay
cả khi nhà con đang bị đe dọa bởi bão lụt hay lửa cháy, dù hiểm nguy ấy có đến cỡ nào, cũng chỉ cho
nó ảnh hưởng đến cái nhà thôi. Nếu có bão lụt, đừng để nó ngập lụt tâm mình. Nếu
có lửa cháy, đừng để cho lửa cháy tâm mình, mà chỉ cháy nhà thôi, chỉ những gì
bên ngoài mình mới bị ngập lụt và cháy thôi. Hãy để tâm buông xả khỏi những ràng
buộc. Thời điểm đã đến rồi.
Con
đã sống một thời gian lâu dài. Mắt con đã thấy được nhiều hình sắc, tai con đã
nghe bao nhiêu là âm thanh, con đã có bao nhiêu là kinh nghiệm trong đời. Và
chúng chỉ là thế thôi - chỉ là những kinh nghiệm. Con đã ăn biết bao nhiêu của
ngon vật lạ, và tất cả những vị ngon đó chỉ là vị ngon, thế thôi. Những vị dở
cũng chỉ là những vị dở, thế thôi. Nếu mắt có thấy một bóng hình đẹp, thì đó
cũng chỉ là một bóng hình đẹp, thế thôi. Một hình dạng xấu cũng chỉ là một hình
dạng xấu. Tai có nghe những âm thanh hấp dẫn, du dương thì cũng chỉ là như thế,
không có gì hơn. Một âm thanh khúc mắc, chói tai thì cũng chỉ là một âm thanh
thế thôi.
Ðức
Phật dạy rằng mọi chúng sinh dù là người
hay là thú, dù giầu hay nghèo, già hay trẻ, không ai là có thể tồn tại lâu dài
mãi mãi trong một tình trạng, mọi thứ đều sẽ phải thay đổi và xa rời đi. Ðó là
một sự thật sống mà chúng ta chẳng thể nào sửa đổi được. Nhưng điều chúng ta có
thể làm được là quán tưởng về tâm và thân này để thấy sự vô ngã của nó, để thấy
rằng chúng không phải là "ta" hay "của ta". Chúng chỉ là những thực tại tạm
thời. Cũng như cái nhà này, nó chỉ là của con trên danh nghĩa, con không thể đem
nó theo đi đâu được. Cũng như những tài sản, những của cải này và gia đình thân
quyến - tất cả cũng chỉ là của con trên danh nghĩa, họ không thực sự thuộc về
con, họ thuộc về thiên nhiên.
Chân
lý này không phải chỉ áp dụng cho riêng con, tất cả mọi người đều phải chịu như
vậy, kể cả Phật và những vị đệ tử đã giác ngộ của ngài. Nhưng họ khác biệt chúng ta ở một điểm, đó là
họ nhìn mọi việc theo đúng sự thực của chúng, họ thấy rằng nó là như vậy, và
không thể nào khác hơn được.
Như
vậy chúng ta phải quán chiếu trên thân này, từ gót chân lên đến đỉnh đầu và rồi
lại trở xuống chân . Hãy nhìn lại thân mình xem, ta thấy những gì? Có cái gì tự
nó là thanh tịnh không? Có thấy có chất gì trường tồn
không?
Thân
xác này thường xuyên suy hoại dần và Phật dạy rằng nó không thuộc về chúng ta.
Nhưng đó là cái lẽ tự nhiên, vì tất cả mọi hiện tượng do duyên hợp đều phải thay
đổi. Ðiều làm ta đau khổ không phải là
thân này, mà chính là sự suy nghĩ sai lầm. Khi ta nhìn điều phải một cách sai
trái, thế nào cũng có sự lầm lạc.
Xem
như nước trên giòng sông. Nước chảy xuôi xuống từ nguồn, nó không bao giờ chảy
ngược, bản chất nó là như vậy. Nếu có một người nào đó đứng trên bờ sông nhìn
giòng nước chảy mà lại điên rồ muốn nó chảy ngược lại, thì hắn sẽ phải chịu đau
khổ. Có làm gì đi nữa, tâm hắn cũng phải khó chịu vì sự suy nghĩ sai lạc này.
Hắn sẽ cảm thấy không vui vì quan niệm
muốn nước chảy ngược lại của hắn. Nếu có chánh kiến, hắn sẽ thấy là nước tất yếu
sẽ phải chẩy xuôi từ nguồn và khi hắn không nhận thức và chấp nhận được điều đó,
hắn sẽ còn phải chịu những bực bội và bất an.
Giòng
nước chảy xuôi từ nguồn cũng ví như thân xác. Thân xác con đã có thời trẻ trung,
bây giờ nó già đi và đang tiến dần đến cái chết. Ðừng mơ ước điều gì khác hơn.
Ðó không phải là điều chúng ta có khả năng sửa đổi được. Ðức Phật dạy chúng ta
phải thấy rõ như vậy và xả bỏ đi những ràng buộc. Hãy an trú nơi tâm niệm buông
xả này dù cho con có cảm thấy mệt mỏi, kiệt sức. Thở một hơi dài và tập trung tư
tưởng nơi câu niệm Phật. Hãy tập làm điều này cho thành thói
quen.
Càng
mệt mỏi lại càng phải chuyên chú tập
trung tư tưởng để có thể đương đầu với những cảm giác đau đớn dâng lên. Khi bắt
đầu thấy mệt, hãy ngừng ngay những vọng tưởng, để tâm trí tập trung vào hơi thở.
Hãy chuyên chú niệm Phật trong tâm. Xả bỏ đi những vấn đề bên ngoài. Ðừng vướng
mắc vào những suy tư về con cái, bà con thân thuộc, đừng bám víu vào bất cứ một
cái gì. Hãy buông xả, nhiếp tâm theo dõi vào hơi thở cho đến khi tâm càng lúc
càng trở nên tinh tế hơn, những cảm thọ mờ dần và chỉ còn lại một trạng thái
tỉnh thức và sáng suốt. Khi đó những cảm giác đau đớn dâng lên sẽ tự lắng xuống
dần. Khi tiễn biệt một người thân, chúng ta đi ra nhìn theo cho đến khi khuất
bóng rồi mới trở vào trong nhà.
Chúng
ta cũng theo dõi hơi thở như vậy, nếu hơi thở thô phù, ta biết đó là thô phù,
hơi thở vi tế, ta biết đó là vi tế. Cho đến lúc hơi thở càng ngày càng nhẹ đi,
chúng ta vẫn tiếp tục theo dõi trong khi giữ cho tâm mình được tỉnh táo. Dần dần
tâm sẽ không nhận thức về hơi thở nữa mà ở trong một trạng thái tỉnh thức hoàn
toàn. Cái đó gọi là "tri kiến Phật". Sự tỉnh thức và sáng suốt trong tâm ta ấy
gọi là "Phật", chỉ cho tính giác ngộ, linh mẫn, trí huệ. Khi chúng ta đạt tới
đó, ta sẽ thấy rằng tâm và Phật cũng là một.
Vậy
con hãy buông xả, quên đi hết mọi sự để chỉ còn sự hiểu biết sáng suốt trong
tâm. Ðừng bị mê hoặc nếu có những ảo giác hay âm thanh. Hãy xả bỏ chúng đi, đừng
ôm ấp bất cứ điều gì. Ðừng lo lắng về quá khứ hay tương lai, hãy để tâm tĩnh
lặng và con sẽ đạt được trạng thái của tính "không" trong đó không có tiến hay
thoái, không có sự ngừng lại, không có gì để bám víu hay ràng buộc vào. Tại sao?
Vì không còn có bản ngã, không còn cái "tôi" hay "của tôi". Tất cả đều đã tan
biến đi rồi.
Thực
hiện được Pháp, con đường đưa đến sự giải thoát khỏi vòng sanh tử, là một viêc
chúng ta phải tự mình làm. Vậy hãy tiếp tục buông xả và tìm hiểu được lý
Ðạo. Ðừng lo lắng gì về gia đình của con
nữa. Bây giờ họ đang như thế, nhưng tương lai rồi họ cũng như con thôi. Không ai
trên thế giới này là có thể trốn thoát được số phận đó. Ðức Phật đã dạy chúng ta
là phải buông bỏ hết mọi sự giả hợp không thật trên thế gian này. Nếu con buông
bỏ được, con sẽ thấy được chân lý.
Ngay
cả khi con đang thấy mình suy nghĩ cũng không sao cả, miễn sao con biết suy nghĩ
với trí tuệ, đừng có những ý tưởng si mê. Nếu nghĩ về con cái hãy nghĩ đến chúng
trong sự hiểu biết, không phải trong sự mù quáng ngu si. Tâm con hướng về đâu,
hãy nghĩ đến điều đó và hiểu rõ nó, biết rõ thực chất của nó như thế nào. Nếu
con có trí tuệ hiểu biết về một điều gì con có thể buông bỏ một cách dễ dàng và không còn đau khổ. Tâm
của con sẽ trong sáng, an lạc, và vững chắc vì không bị phân tán. Còn ngay bây
giờ thì con phải nương về hơi thở để làm phương tiện trợ giúp cho con. Ðây là việc con phải làm, không ai khác làm
thế được. Ðể người khác làm những việc của họ. Con có những việc và trách nhiệm
của riêng con và con không cần ôm lấy những trách nhiệm của người khác. Buông bỏ
đươc, tâm trí con sẽ được yên ổn.
Trách
nhiệm duy nhất mà con bây giờ là chuyên chú vào tâm mình và tìm cách làm cho nó
được an bình. Hãy để những việc khác cho người khác lo. Sắc, thanh, hương, vị -
để lại cho người khác lo. Nếu có bất cứ
cái gì khởi lên, lo sợ hay đau đớn hay sự lo lắng về một điều gì đó, hãy nói với
nó rằng: "Ðừng có làm rộn tôi. Tôi không còn can dự gì nữa." Hãy tự nhủ như vậy
cho đến khi con thấy được Pháp.
Pháp
có nghĩa là gì? Tất cả mọi sự đều có thể gọi là pháp. Không có cái gì mà không
có pháp trong đó cả. Như vậy cái gì là "thế gian"? Thế gian chính là trạng thái
tinh thần bị khích động. "Người này sẽ làm gì? Người kia sẽ làm gì? Họ sẽ xoay
sở như thế nào đây?" Tất cả những điều đó là "thế gian". Ngay cả một khởi niệm
lo sợ về cái chết hay sự đau đớn cũng là thế gian.
Hãy
buông bỏ thế gian đi! Thế gian chỉ là
thế gian vậy thôi. Nếu để nó xâm chiếm vào trong ý thức, tâm trí con sẽ trở nên
tối tăm và không còn nhận thấy được chính nó nữa. Vì vậy mỗi khi có khởi niệm,
hãy nói rằng: "Ðây không phải là việc để tôi phải bận tâm. Nó là vô thường,
không đem lại sự thỏa mãn và trống rỗng".
Nghĩ
rằng mình muốn được sống lâu dài sẽ làm cho ta đau khổ. Nhưng nghĩ rằng mình
muốn chết thật mau chóng, đó cũng là sự đau khổ. Những nhân duyên không thuộc về
chúng ta, chúng đi theo những luật lệ tự nhiên của chúng. Ta không thể làm được
gì với tình trạng thân thể của mình. Ta có thể làm đẹp nó một chút, làm cho nó sạch sẽ và trông hấp dẫn trong một thời gian, như những cô gái môi son
má phấn và chải chuốt móng tay, nhưng khi tuổi già đến, tất cả mọi người đều ở trong một tình trạng như nhau. Ðó là
điều ta phải chấp nhận với thân vô thường này, ta không thể làm gì khác được.
Nhưng đối với tâm trí, ta có thể cải thiện và đưa nó đến chân mỹ được.
Ai
cũng có thể xây được một căn nhà bằng gạch đá và gỗ, nhưng Ðức Phật dạy rằng
ngôi nhà như vậy không phải là nhà đích
thực của ta, nó chỉ là của ta trên danh nghĩa. Nó là căn nhà thế gian và nó sẽ
đi theo con đường của thế gian. Ngôi nhà đích thực của ta là sự an bình trong
tâm. Một ngôi nhà bằng vật liệu vật chất ở ngoài có thể đẹp đẽ đấy nhưng không đem lại sự an bình. Ta phải lo âu nhiều
thứ về nó, hết việc này đến việc kia phải nghĩ đến. Vì thế ta nói rằng đó không
phải là mái nhà đích thực của ta, nó ở ngoài ta, sớm muộn gì ta cũng sẽ phải bỏ
nó lại. Ðó không phải là một nơi ta có thể ở mãi được vì nó không thực sự thuộc
về ta, nó là một phần của thế gian này.
Thân
của ta cũng như vậy, ta tưởng rằng nó là ta, là "tôi" và "của tôi", nhưng thực
sự nó không phải như vậy , nó cũng chỉ là một ngôi nhà thế gian khác mà
thôi. Thân của con đã trải qua diễn tiến
tự nhiên của nó từ lúc mới sanh ra cho đến bây giờ, nay nó đã già và bệnh hoạn,
con không thể ngăn cấm điều đó được, đó là cái lẽ tự nhiên phải như vậy. Khi con
nhận thấy thân con người phải già đi và chết, con sẽ tìm được sức mạnh và nghị
lực. Dù con có muốn thân này tiếp tục
sống và kéo dài tuổi thọ đến đâu, nó cũng không làm như vậy
được.
Ðức
Phật nói:
Anicca
vata sankhara
Uppadavayadhammino
Upajjjhitva
nirujjhanti
Tesam
vupasamo sukho.
Chữ sankhara (samskara) tiếng Phạn nói đến cái
thân ngũ uẩn này. Thân ngũ uẩn là vô thường và bất định, vừa được hình thành
xong chúng lại biến đi, vừa khởi lên chúng đã qua mất.
Xem
như hơi thở, chúng vừa vào , lại phải ra ngay, đó là cái lẽ tự nhiên phải như vậy. Hít vào và thở ra là phải luân
phiên với nhau, phải có sự thay đổi như vậy. Thân ngũ uẩn tồn tại qua sự thay
đổi. Thử nghĩ xem, ta có thể thở ra mà không thở vào được không? Nếu như vậy ta
có thấy tốt hơn gì không? Hay ta có thể nào chỉ có hít vào được không? Chúng ta
muốn mọi vật đều thường tồn nhưng không thể nào như thế được. Một khi hơi thở đã vào trong, nó lại phải ra ngay, và khi
nó ra rồi nó lại phải trở vào và đó là điều tự nhiên thôi, có phải không? Một
khi đã sinh ra chúng ta sẽ phải già đi, phải mang bệnh tật và rồi chết đi, đó
cũng là điều hoàn toàn tự nhiên bình thường. Ðó là bởi vì thân ngũ uẩn đã làm
xong việc của nó, bởi vì hơi thở ra thở vào phải luân phiên như vậy, nên nhân
loại mới còn tồn tại đến ngày nay.
Ngay
khi chúng ta vừa sinh ra, chúng ta đã bắt đầu chết. Sự sinh và tử của chúng ta
chỉ là một. Cũng giống như cái cây: khi có rễ, tức phải có cành. Khi có cành lá,
tức phải có rễ. Không thể nào có cái này mà không có cái kia. Thật là khôi hài
khi con người ta mỗi khi đối diện với cái chết là đau đớn khổ sở đến mất hồn và
sợ hãi, buồn rầu, trong khi lại sung sướng vui mừng khi có người được sinh
ra. Tôi nghĩ là nếu chúng ta muốn khóc,
hãy khóc khi có người sinh ra. Vì thực sự ra sinh tức là tử, mà tử tức là sinh,
rễ là cành, mà cành cũng là rễ. Nếu ta cần phải khóc, hãy khóc ngay cái rễ, khóc
ở nơi sự sinh ra. Hãy nhìn kỹ xem: Nếu không có sinh, làm sao có tử. Con có hiểu
được điều này không?
Ðừng
nghĩ ngợi gì nhiều. Chỉ biết là, "Mọi sự đều phải như vậy". Hiện tại không ai có
thể giúp được con, gia đình con hay của cải của con không có thể làm cho con
được. Chỉ có chính niệm, sự tỉnh thức mới có thể giúp con được lúc này. Vậy đừng
có ngần ngại gì nữa. Hãy buông bỏ hết đi.
Dù
cho con có không buông bỏ, mọi sự cũng bỏ con mà đi. Con không thấy sao, trên
thân thể con những bộ phận khác nhau đang dần dần suy thoái đi . Tóc con ngày
nào còn đen nhánh và dần dần nay đã rụng đi. Nó đang bỏ con đi. Mắt con khi xưa
sáng và mạnh mẽ, bây giờ mờ yếu đi. Khi
những bộ phận đã kiệt lực rồi, chúng sẽ rời bỏ đi; đây không phải là nhà của
chúng. Khi con còn là một đứa trẻ, răng con chắc và khỏe; giờ đây chúng lung
lay; có thể con còn có răng giả nữa. Mắt, tai, mũi, lưỡi - tất cả mọi thứ đều
sẵn sàng ra đi bởi vì đây không phải là nhà của chúng.
Con
không thể xem thân ngũ uẩn này như nhà của con mãi mãi được, con chỉ có thể ở
trong đó một thời gian ngắn và rồi lại ra đi. Cũng giống như một người ở thuê
đang cố canh giữ ngôi nhà bé nhỏ của mình với con mắt đang mờ yếu dần. Răng hắn
không còn tốt nữa, tai hắn cũng lãng đi, thân hắn không còn mạnh khỏe, và mọi
thứ đang xa rời đi dần.
Vậy
con không cần phải lo lắng gì hết bởi vì đây không phải là nhà thật của con, đây
chỉ là chỗ trú ẩn tạm thời. Tất cả những gì đang hiện hữu đây rồi sẽ không còn
nữa. Nhìn thân thể của con xem. Có cái gì là còn được hình dạng xa xưa của nó
không? Da con có mịn như ngày nào, tóc con có xanh như thời ấy không? Không có
gì còn nguyên như cũ cả. Nhưng bản chất của mọi sự là phải như
vậy.
Khi
đã đến lúc chung cuộc, những duyên hợp phải tan rã đi. Ta không thể nào tin cậy
vào thế giới này được - đó chỉ là một vòng xoay vô tận của những xao động và
phiền não, của lạc thú và niềm đau. An
lạc không có ở nơi đây.
Khi
chúng ta không có ngôi nhà đích thực, chúng ta là những lữ khách lang thang
không mục đích, nay đây mai đó, dừng chân một nơi được ít lâu rồi lại ra đi. Khi
ta còn chưa trở về nhà thực sự của mình, chúng ta sẽ còn cảm thấy bất an dù ta
có đang làm gì chăng nữa, cũng như một người rời bỏ quê hương làng xóm để tha
phương cầu thực. Chỉ khi nào hắn ta trở
về lại nhà rồi mới có thể thảnh thơi và yên tâm được.
Trên
thế giới này không đâu là có sự an bình thực sự. Người nghèo không được yên ổn, kẻ giầu sang
cũng vậy. Người lớn không thấy an lạc, trẻ con cũng không an tâm, người ít học
không thấy sung sướng, người học nhiều cũng vậy. Không có sự an lạc ở đâu cả. Và
đó là bản chất của thế giới này.
Người
không có tiền của đau khổ, nhưng người nhiều tiền cũng vậy. Trẻ con, người lớn,
người già, tất cả đều đau khổ. Cái khổ của tuổi già, cái khổ của tuổi trẻ, cái
khổ của sự giầu sang, và cái khổ của sự nghèo khó - nơi đâu cũng chỉ có sự đau
khổ.
Cái
thân của con đang nằm đây đau yếu và cái tâm đang biết đến sự đau yếu đó của con
đều gọi là pháp (dharma). Những gì không hình tướng như tư tưởng, cảm thọ, được
gọi là namadharma. Cái thân đang đau yếu bệnh hoạn được gọi là rupadharma. Cái vật chất là pháp
và cái không vật chất cũng là pháp. Như vậy chúng ta sống với pháp, sống trong
pháp, và chính chúng ta là pháp. Thật sự ra không có một bản thể nào ở đâu cả,
mà chỉ có những pháp liên tục khởi lên rồi diệt đi, vì bản chất chúng là như
vậy. Trong mỗi giây mỗi phút chúng ta đều đang trải qua sự sanh và tử của mình.
Mọi sự đều phải là như vậy.
Thiền
sư Ajahn Chah