Tham và
sân là hai mặt của một đồng tiền. Vì u minh, ta sinh tâm phân biệt, bám víu thứ
này, xua đuổi thứ kia. Khi không có được thứ ta muốn, hoặc bị người khác cản trở
ta đạt được mục đích của mình, hoặc sự việc xảy ra không theo ý ta muốn, thì ta
sinh lòng sân hận, giận dữ, oán thù. Phản ứng bằng những thái độ đó không đem
lại lợi ích gì. Chúng chỉ đem lại tai hại. Vì tham, sân và si, ba thứ độc của
tâm, ta không ngừng tạo ra nghiệp chướng, phiền não.
Không có
gì độc hại hơn là lòng sân hận, vì bản chất của nó là phá hoại. Nó là kẻ thù của
ta. Không có thứ hạnh phúc nào có thể đển từ lòng sân hận, vì bản chất tiêu cực
của nó.
Giận dữ
và tranh chấp có thể đưa đến bạo động. Khi bị xúc phạm, phần đông chúng ta cảm
thấy phải ăn thua, trả đũa lại cho bằng được. Đó là phản ứng tự nhiên của con
người. "Nếu ai thô lỗ với tôi, tôi sẽ đáp lại bằng sự cộc cằn. Nếu ai đánh tôi,
tôi sẽ đánh trả lại cho công bằng”. Hay hơn thế nữa, "Nó là kẻ thù của tôi, nếu
giết được nó, tôi mới vừa lòng!”.
Chúng ta
không nhận ra rằng khi ta có khuynh hướng nóng nảy, hay gây thù chuốc oán, thì
kẻ thù hình như có mặt ở khắp mọi nơi. Càng ngày ta càng thấy khó thân thiện với
một ai, và dễ ghét mọi người. Người ta bắt đầu tránh mặt chúng ta, khiến ta càng
thêm lẻ loi, cô độc. Khi nóng giận, đôi khi ta tuôn ra những lời thậm tệ, chửi
rủa người khác.
Người
Tây Tạng có câu, "Lời nói không mang gươm giáo, nhưng có thể làm thương tổn trái
tim”. Lời nói của ta đôi khi rất nguy hiểm, không những vì chúng có thể làm tổn
thương người khác, mà còn khích động sự nóng giận trong ta thêm lên. Thông
thường chúng ta hay đi trong vòng luẩn quẩn: người này cảm thấy không vừa lòng
với người kia, nên thốt lên những lời gây đụng chạm; người kia bèn phản ứng lại
cũng bằng những lời không tử tế. Thế là cả hai bắt đầu nóng lên và một cuộc khẩu
chiến lại xảy ra. Trong một quốc gia hay nhiều quốc gia trên thế giới cũng thế.
Cũng có nhóm này gây hấn với phe phái kia, quốc gia này gây chiến với quốc gia
khác.
Khi bạn
để sự nóng nảy, giận dữ làm chủ mình, thì cũng giống như khi bạn muốn thủ tiêu
ai đó bằng cách vứt họ xuống sông, nhưng hai tay bạn lại ôm chặt lấy họ, như thế
thì cuối cùng cả hai đều chìm. Nghĩa là khi bạn muốn tiêu diệt kẻ thù của mình,
thì bạn cũng đang tự hủy diệt mình.
1. Hôm
nay chúng tôi xin kính gửi tới quý vị bài nói về đề tài "Sân", nghĩa là giận dữ.
Sân là một trong Tam Độc mà nhà Phật dạy người Phật tử phải luôn luôn cảnh giác,
là Tham, Sân và Si. Ba sự độc hại này đưa con người vào đường khổ ải, cần phải
hóa giải chúng bằng Ba môn học là Giới học, Định học và Tuệ học: trì giới thi`
hóa giải tham lam; tu thiền, trì chú hoặc niệm Phật thì hóa giải sân hận giận
dữ, để cho tâm hồn được luôn luôn an tịnh, từ đó phát sinh trí tuệ, hóa giải ngu
si.
Trong
kinh Pháp Cú, đức Phật có lời dạy như sau :
Khi cơn
giận dữ bùng ra
Ai mà
ngăn được mới là người hay
Giỏi như
hãm lại được ngay
Chiếc xe
đang chạy chở đầy, phóng nhanh,
Nếu
không thì bản thân mình
Cầm
cương hờ hững tài tình gì đâu.
*
Lấy từ
bi, lấy ôn hòa
Thắng
cơn nóng giận bùng ra thét gầm
Lấy hiền
lành, lấy thiện tâm
Thắng
lòng hung ác bất nhân khó lường
Lấy tâm
bố thí cúng dường
Thắng
hàng keo kiệt, thắng phường tham lam
Lấy chân
thật để đập tan
Những
trò hư ngụy, dối gian ở đời.
*
Nói lời
chân thật luôn luôn,
Dẹp cơn
nóng giận dỗi hờn khó coi,
Dù ta có
ít của thôi
Cũng
chia bố thí cho người đến xin,
Nhờ ba
việc tốt lành trên
Đưa ta
đến cõi chư thiên, cõi trời.
*
Bậc hiền
lương chẳng hại ai
Thân tâm
lo chế ngự hoài trước sau
Đến nơi
bất tử thật mau
Niết Bàn
chốn ấy hết sầu, hết bi.
*
Giữ gìn
kiểm soát Thân người
Đừng vì
nóng giận để rồi làm sai
Thân
đừng làm ác, hại ai
Làm
lành, làm thiện miệt mài tu thân.
*
Giữ gìn
kiểm soát Lời người
Đừng vì
nóng giận để rồi nói sai
Lời đừng
nói ác, hại ai
Nói
lành, nói thiện miệt mài tu thân.
*
Giữ gìn
kiểm soát Ý người
Đừng vì
nóng giận để rồi nghĩ sai
Ý đừng
nghĩ ác, hại ai
Nghĩ
lành, nghĩ thiện miệt mài tu thân.
Có thể
nói rằng tất cả các loại hình chiến tranh trên thế giới đều bắt nguồn từ Tham,
Sân và Si.
Về những
cuộc tranh chấp nho nhỏ, thì khởi đầu cũng là có một phía vì Tham, muốn lấn lướt
phía bên kia. Phía đối phương nổi niềm Sân hận, giận dữ bừng bừng, tìm đủ mọi
biện pháp có thể để chống lại. Do giận dữ nên sự suy nghĩ bị lửa giận chi phối,
trở thành hạn hẹp, mất sáng suốt và khách quan, không nhìn rõ được thực tế nữa.
Đã không nhìn rõ được sự việc thì cũng không nhìn thấy những điểm tốt của người
mình đã ghét, vì thế, khả năng hòa giải cũng bị chận đường, sự ghét bỏ ngày càng
tăng trưởng, dần dần biến thành thù hận, có khi đi đến chỗ không đội trời chung.
Đây là
nói về sự sân hận giữa những cá nhân cho nên hậu quả cũng chỉ nho nhỏ, sự tác
hại thường chỉ xảy ra giữa những cá nhân hoặc gia đình. Nhưng khi lòng Tham Sân
Si vươn tới bình diện quốc gia, núp dưới chiêu bài "vì tổ quốc, vì nhân dân, vì
muốn mở mang bờ cõi cho con cháu", vân vân, -- tựu chung cũng chỉ là những lớp
vỏ hào nhoáng để che đậy dã tâm tham lam, muốn có thuộc địa, muốn có dân nô lệ
để bóc lột, như đầy dẫy những cuộc chiến tranh trong quá khứ, -- thì hậu quả lại
không thể lường trước được. Bởi vì phía đối phương dĩ nhiên là phải chống trả,
phải mở bộ máy tuyên truyền để kích thích lòng dân sao cho họ nổi cơn cuồng nộ,
sẵn sàng hy sinh thân mạng ngoài chốn sa trường để chống xâm lăng, đôi khi vì
nhu cầu gây căm thù, họ ngụy tạo những chuyện tàn nhẫn ghê gớm như vu cáo cho
đối phương là "ăn thịt người", "ăn gan, ăn mật người", "thiêu sống trẻ em", vân
vân, mục tiêu là để tạo nên làn sóng công phẫn, sẵn sàng xả thân theo lệnh của
"phù thủy chính trị".
Hoặc
trong những cuộc chiến tranh ý thức hệ, hai bên đều bảo vệ lý tưởng của phe phái
mình, bảo vệ quan điểm chính trị mà mình cho là đúng, là sẽ mang lại tự do no ấm
cho đất nước, cho nhân loại, tự khoác cho mình lá cờ chính nghĩa, coi như chân
lý đứng về phe phái mình. Trên con đường tranh đấu để bảo vệ lý tưởng của mình
và truyền bá nó qua những dân tộc khác, những nhà chính trị cũng lại dùng thủ
đoạn gây căm thù giai cấp để cho người ta ghét bỏ lẫn nhau. Và để cho đủ sức
mạnh khích động, người ta phóng đại, thậm chí bịa đặt ra những tội ác của những
người thuộc giai cấp khác để kích thích lòng người cùng phe phái cho họ nổi giận
lên, trở thành mù quáng, nhìn đối phương qua lăng kính không đội trời chung, nên
dễ dàng tàn sát không thương tiếc những kẻ thù giai cấp.
Đó là
những hình thái cuồng tín. Nếu người lãnh đạo lại là một nhà tôn giáo thì sự tác
hại còn lớn lao hơn. Bởi vì sức mạnh của cuồng tín cộng với sức mạnh của mê tín,
sẽ dễ dàng chuyển hóa một người hiền lành trở thành một âm binh, cho phù thủy
chính trị sai khiến.
Đứa bé
nhỏ xíu cũng biết nổi Sân, muốn điều gì mà không được thì nó khóc lóc, dẫy lên
đành đạch. Nhưng đứa nhỏ chỉ giận dỗi thôi, không thù hận. Tiếc rằng nhiều khi
người lớn lại vô tình làm cho thói giận dữ của các cháu nhỏ nẩy nở và trở thành
tật xấu kinh niên.
Chúng ta
thường cảm thấy vui khi nhìn các cháu bé thích thú với món đồ mà nó đang chơi,
thế là chúng ta bèn đùa giỡn, trêu chọc nó bằng cách giằng lấy món đồ, giấu ra
sau lưng bắt nó phải đi tìm. Đứa bé bị mất món đồ bèn òa lên khóc và chúng ta
thích thú bật cười, đưa món đồ ra trả. Đôi khi đứa bé nổi cơn hờn, không thèm
nhận lại mà càng gào lên khóc to hơn, thì chúng ta lại càng cười ầm lên, cho là
nó "dỗi", thế rồi chúng ta xuống nước năn nỉ, dỗ dành, đôi khi bằng cách giả bộ
đánh một người nào đó cho nó hả giận. Đây là một trò đùa vô ý thức, nó tập cho
các cháu bé thói quen giận dữ và phải có phản ứng mạnh với người lớn. Các cháu
bé cần được đối xử ôn hòa nhưng cương quyết, các cháu không phải món đồ giải trí
của mình, cũng không vì mình có chuyện buồn mà quát mắng oan uổng các cháu. Bị
đối xử như thế, các cháu sẽ tập nhiễm thói quen lỗ mãng và ứng xử bất công.
Phần lớn
những tội phạm trong xã hội đều là những người lớn lên từ những gia đình có thói
quen đối xử tàn bạo với nhau, nhất là với các con còn nhỏ. Các thiếu niên đó vì
bất lực phải nhịn nhục qua ngày, nhưng trong lòng đã nuôi sẵn mối căm thù với
gia đình, và mang theo mối thù đó cho đến khi lớn lên, ra khỏi gia đình, các
thanh niên đó sẽ trả thù lại xã hội khi có dịp.
Nhà Phật
có nhiều pháp môn để trị bệnh Sân. Ngoài ra, tùy theo hoàn cảnh, các Sư trong
đạo Phật cũng có những phương tiện thiện xảo để đối trị với bệnh sân hận.
Trong
công cuộc chinh phục gận dữ và sân hận. Đức Đạt Lai Lạt Ma bắt đầu bằng cách
điều tra bản chất của các xúc cảm phá hoại ấy. Ngài giải thích:
"Nói
chung, có nhiều loại cảm xúc tiêu cực hay khổ sở khác nhau, như tự phụ, cao
ngạo, ganh ghét, tham dục, tham lam, hẹp hòi vân vân... Nhưng ngoài những loại
ấy ra, giận dữ và sân hận được coi là tai họa lớn nhất vì chúng là những chướng
ngại lớn nhất cho việc phát triển từ bi và vị tha, và chúng phá hoại đức hạnh và
sự tĩnh lặng của tâm.
"Giận dữ
dẫn đến cảm nghĩ xấu và sân hận. Và trong chừng mực liên quan đến, nó chẳng bao
giờ là tích cực cả. Nó không có lợi ích gì cả. Nó bao giờ cũng hoàn toàn là tiêu
cực.
"Chúng
ta không thể khắc phục giận dữ và sân hận chỉ bằng cách nén chúng xuống. Chúng
ta cần tích cực trau giồi những thứ giải độc cho sân hận như nhẫn nại và khoan
dung. Để có thể trau giồi thành công nhẫn nại và khoan dung, bạn cần phải tạo ra
lòng nhiệt tình, một sự ham muốn mạnh mẽ tìm kiếm nó. Lòng nhiệt tình của bạn
càng mạnh thì khả năng chịu đựng những khó khăn gặp phải trong quá trình này
càng lớn. Khi bạn dấn thân vào tu tập nhẫn nại và khoan dung, trong thực tế, cái
đang xẩy ra là bạn dấn thân vào cuộc chiến với giận dữ và sân hận. Vì là trong
tình trạng chiến đấu, bạn tìm chiến thắng, nhưng bạn cũng phải chuẩn bị khả năng
bị thua trận. Cho nên khi bạn lâm trận, bạn không nên bỏ qua thực tế là trong
tiến trình này bạn sẽ đương đầu với nhiều vấn đề. Bạn phải có khả năng chịu đựng
gian khổ. Người chiến thắng được giận dữ và sân hận qua tiến trình cam go như
vậy là một anh hùng thực sự.
"Chính
bằng điều này trong tâm, chúng ta phát sinh lòng nhiệt tình mạnh mẽ. Nhiệt tình
do học tập và suy ngẫm về những tác dụng của khoan dung, nhẫn nại, và sự tác hại
hay hậu quả tiêu cực của giận dữ và sân hận. Và chính trong cái sự nhận thức nó
sẽ tạo được sự lôi cuốn hướng về cảm nghĩ khoan dung và nhẫn nại, bạn cảm thấy
thận trọng hơn và đề phòng những ý nghĩ giận hờn và thù ghét. Thường thường,
chúng ta không mấy bận tâm về giận dữ hay sân hận, cho nên nó đến bất chợt.
Nhưng khi chúng ta phát triển một thái độ thận trọng đối với những cảm xúc này,
tự nó sẽ hoạt động nhự một biện pháp phòng ngừa chống lại giận dữ và sân hận.
"Những
tai hại của sân hận rất dễ thấy rõ ràng và trực tiếp. Thí dụ, khi một ý nghĩ sân
hận mạnh mẽ phát sinh trong con người bạn, chính vào lúc ấy nó hoàn toàn tràn
ngập và phá hoại sự an tĩnh trong tâm bạn, sự nhanh trí của bạn hoàn toàn mất
hẳn. Khi giận dữ và sân hận nổi lên, nó tàn phá phần tốt nhất trong bộ não của
bạn, phần này chính là khả năng phán xét giữa đúng và sai, và hậu quả trước mắt
hay dài hạn về những hành động của bạn. Sức phán xét của bạn trở nên hoàn toàn
bế tắc, nó không còn hoạt động được. Hầu như bạn trở thành mất trí. Cho nên giận
dữ và sân hận có khuynh hướng ném bạn vào tình trạng bối rối làm cho những vấn
đề khó khăn của bạn tệ hại hơn.
"Ngay cả
về mặt thể chất, sân hận dẫn đến sự biến đổi rất xấu và đáng ghét cho một cá
nhân. Chính vào lúc cảm giác giận dữ và sân hận phát sinh, dù người ấy cố gắng
giả cách hay làm điệu bộ thế nào đi nữa, nhưng rõ ràng mặt người đó trông nhăn
nhó và xấu xí. Có một giáng vẻ thật khó chịu, người ấy toát ra sự rung cảm đầy
thù nghịch, những người chung quanh cũng có thể cảm thấy điều đó. Sự cảm nhận
này như là toát ra từ thân thể người đang giận dữ, rõ ràng đến nỗi không những
chỉ có người chung quanh cảm thấy mà ngay cả đến thú vật, chó mèo cũng cố tránh
người đang giận dữ.
"Hơn nữa
khi một người chất chứa những ý nghĩ sân hận, những tư tưởng này có khuynh hướng
phát triển trong tâm người ấy, và có thể gây ra những vấn đề như ăn mất ngon,
mất ngủ, và chắc chắn làm cho người ấy cảm thấy căng thẳng và bực dọc hơn.
""Vì
những lý do như trên đây, sân hận được so sánh như một kẻ thù. Kẻ thù trong nội
tâm này không có chức năng nào khác ngoài việc gây tổn hại. Nó thật sự là kẻ thù
của chúng ta, kẻ thù đích thật. Nó không có nhiệm vụ nào khác hơn ngoài việc chỉ
để phá hoại chúng ta, cả trước mắt lẫn lâu dài. Nó rất khác với một kẻ thù bình
thường. Một kẻ thù bình thường dù có muốn làm hại chúng ta thì hắn cũng không
thể ở cạnh chúng ta mỗi ngày 24 giờ đồng hồ như kẻ thù trong tâm chúng ta là
thói sân hận. Sân hận thì khác, nó tiềm ẩn trong con người chúng ta, không làm
việc gì khác hơn là chờ khi có dịp là bật ngọn lửa giận dữ để đốt cháy tâm hồn
chúng ta.
Không
những lòng sân hận tàn phá sự an vui của chúng ta, nó còn đưa chúng ta tới những
hoàn cảnh gây nên những việc độc ác, bản thân sau này có hối hận thì cũng quá
muộn, nạn nhân thì mất mạng, người trả thù thì để tiếng xấu lại muôn đời như câu
chuyện của hai danh sĩ thời Tây Sơn là Ngô Thời Nhậm và Đặng Trần Thường.
Sử chép
rằng:
"Ngô Thì
Nhậm xuất thân gia đình vọng tộc chốn Bắc Hà, con trai Ngô Thì Sĩ. Ông thông
minh, học giỏi, sớm có những công trình về lịch sử. Năm 1775, ông đỗ tiến sĩ tam
giáp, được bổ làm quan ở bộ Hộ. Năm 1778 làm Đốc đồng Kinh Bắc và Thái Nguyên.
Khi đó cha ông làm Đốc đồng Lạng Sơn. Cha con đồng triều, nổi tiếng văn chương
trong thiên hạ. Năm 1788, Nguyễn Huệ ra Bắc lần hai, xuống lệnh "cầu hiền" tìm
kiếm quan lại của triều cũ. Ngô Thì Nhậm mang tài năng mình đến với Tây Sơn, góp
công lớn trong chiến công đại phá quân Thanh và sau đó duy trì hòa bình với
triều đình Càn Long. Quang Trung mất, ông không còn được tin dùng, quay về
nghiên cứu Phật học.
Ngô Thì
Nhậm là một trí thức đa tài: chính trị, quân sự, ngoại giao... Trịnh Sâm khen
ông: "Tài học không ở dưới người". Quang Trung ca ngợi ông: "Thuộc dòng văn học
Bắc Hà, thông thạo việc đời". Riêng về thơ văn trước tác, ông viết đủ loại:
nghiên cứu sử địa, bình luận văn hóa xã hội, thơ phú, vân vân... Thơ Ngô Thì
Nhậm ẩn chứa những suy nghĩ và cách ứng xử của kẻ sĩ lấy lợi ích dân nước làm
trọng. Trong lúc làm quan, ông nổi tiếng liêm khiết. Tâm hồn ông học sự trong
sạch của thiên nhiên. Nghe tiếng chim hót trong trẻo trên cành cao sau mưa, ông
thấy thẹn cho cõi lòng còn gợn hư danh. Lên núi cao nhìn vào xa rộng ông giác
ngộ: "Lên chơi bừng giấc Nam Kha mộng". Giấc Nam Kha là ý thơ được dùng nhiều
trong thơ cổ điển, nhưng Ngô Thì Nhậm không dùng theo mốt văn chương mà theo
kinh nghiệm đời ông. Kẻ sĩ trong thời nhiễu nhương nhiều nông nỗi buồn phiền ghê
gớm, phải có cách nghĩ cao hơn để vượt trở ngại của thực tế. Cách nghĩ của Ngô
Thì Nhậm là tìm sự thanh thản trong quy luật của thiên nhiên, của lịch sử.
Năm
1908, sau trận đòn thù ở Văn Miếu, ông tạ thế."
Về trận
đòn thù này, theo cuốn Nhà Tây Sơn của hai soạn giả Quách Tấn và Quách Giao
viết, thì chuyện xảy ra như sau:
"... Ngô
Thời Nhậm và Phan Huy Ích bị giải về Thăng Long và đánh đòn tại Văn Miếu. Phan
Huy Ích còn sống trở về nhà. Ngô Thời Nhâm bị Đặng Trần Thường đánh
chết.
Đặng
Trần Thường là một danh sĩ Bắc Hà. Lúc Ngô Thời Nhậm được vua Quang Trung trọng
dụng thì Đặng Trần Thường đến xin Nhậm tiến cử. Trông thấy vẻ khúm núm làm mất
phong độ của kẻ sĩ, Nhậm thét bảo Thường:
- Ở đây
cần dùng người vừa có tài vừa có hạnh, giúp vua cai trị nước. Còn muốn vào luồn
ra cúi thì đi nơi khác.
Đặng
Trần Thường hổ thẹn ra về, rồi mang khăn gói vào Nam, phụng sự Nguyễn Phúc Ánh".
Có tài
liệu ghi rằng sau khi Chúa Nguyễn Phúc Ánh dẹp xong nhà Tây Sơn, ngoài những
chuyện trả thù con cháu Bắc Bình Vương Nguyễn Huệ và các võ tướng, một số quan
văn bị giải về Hà Nội để bị xử phạt đánh bằng roi ở Văn Miếu, trong số đó có
Phan Huy Ích và Ngô Thời Nhậm. Chủ trì cuộc phạt đánh đòn đó là Đặng Trần
Thường.
Vốn có
thù riêng, Đặng Trần Thường kiêu hãnh ra vế câu đối cho Ngô Thời Nhậm:
- Ai
công hầu, ai khanh tướng, trong trần ai, ai dễ biết ai.
Ngô Thời
Nhậm đáp :
- Thế
Chiến Quốc, thế Xuân Thu, gặp thời thế, thế thời phải thế.
Đặng
Trần Thường sai tẩm thuốc độc vào roi để đánh Ngô Thời Nhậm. Sau trận đòn về
nhà, thuốc độc ngấm vào tạng phủ, Ngô Thời Nhậm qua đời.
Trong
câu chuyện, có hai cơn giận. Ngô Thời Nhậm vì giận thái độ khúm núm của Đặng
Trần Thường, có thể làm mất mặt danh sĩ Bắc hà trước con mắt người Tây Sơn, nên
nặng lời mắng Đặng Trần Thường. Đặng Trần Thường bị câu mắng, từ giận thành thù,
khi có quyền thế bèn giết Ngô Thời Nhậm. Tuy chỉ có Ngô Thời Nhậm chết, nhưng
hai cơn giận đã giết hai danh sĩ, một người mất mạng, còn một người tiêu tan
danh tiếng, để lại vết nhơ trong văn học sử, là một người hẹp hòi, tàn ác và sát
nhân.
Cho nên
Đức Phật đã dạy rằng: "Một ngọn lửa sân đốt cháy cả rừng công đức”
.