Ngay từ khi chưa ở những cương vị trọng yếu nhất của Đảng và Nhà nước, đồng chí Nguyễn Văn Linh luôn chú tâm bám sát thực tế và luôn biết cách đưa ra những câu hỏi đau đáu nhất, thiết thân nhất, gợi mở nhất cho những bất cập đang tồn tại hay mới nảy sinh. Chính sách phải lựa từ thực tế mà được hoạch định chứ không bao giờ để xảy ra tình trạng "đẽo chân cho vừa giày".

Trong lời điếu của Ban chấp hành Trung ương Đảng Cộng sản Việt Nam đọc tại lễ truy điệu đồng chí Nguyễn Văn Linh ngày 29/4/1998, có đoạn:

"Đồng chí đã trải qua nhiều cương vị lãnh đạo khác nhau ở địa phương và ở cơ quan Trung ương, dù ở đâu, làm việc gì, đồng chí cũng đem hết trí tuệ, sức lực để cống hiến cho Đảng và nhân dân, luôn luôn trau dồi kiến thức và lắng nghe ý kiến đồng bào, đồng chí, quan tâm tổng kết thực tiễn để làm sáng tỏ và góp phần xây dựng các quan điểm, đường lối của Đảng".

Trong suốt quá trình hoạt động cách mạng của mình, đồng chí Nguyễn Văn Linh luôn thể hiện cái nhìn "cây đời mãi mãi xanh tươi" (chữ của đại thi hào Đức Volfgang Goethe), nhìn thẳng và nhìn đúng tình hình thực tế và cố gắng tìm ra những giải pháp thích hợp trên cơ sở những quy luật căn bản của niềm tin cộng sản.

Chính vì thế nên những đóng góp của đồng chí Nguyễn Văn Linh cho việc thiết kế đường lối, chính sách Đổi mới của Đảng và Nhà nước ta vô cùng to lớn và hiệu quả.

Đồng chí Nguyễn Văn Linh đã giữ cương vị Tổng Bí thư Ban chấp hành Trung ương Đảng Cộng sản Việt Nam trong suốt nhiệm kỳ VI, từ tháng 6/1986 tới tháng 12/1991. Và đồng chí đã hoàn thành xuất sắc sứ mệnh trọng đại của mình, để lại trong lòng đồng chí, đồng bào những ấn tượng cực kỳ sâu sắc.

Mọi người đều hiểu rằng, đề ra đường lối đúng đã là việc nghìn lần khó khăn nhưng triển khai tổ chức thực hiện đường lối cho có hiệu quả và khoa học cũng không kém phần khó khăn và phức tạp. Người lãnh đạo khi thực hiện nhiệm vụ này ngoài nhận thức sáng rõ còn cần cả một bản lĩnh cao cường và anh minh mới hy vọng công việc được xuôi chèo mát mái.

Và đồng chí Tổng Bí thư Nguyễn Văn Linh "đã cùng tập thể lãnh đạo nhạy bén, chủ động, sáng tạo, khôn khéo chèo lái con thuyền cách mạng vượt qua những bước hiểm nghèo của thời kỳ xảy ra những biến động to lớn trên thế giới, đẩy mạnh công cuộc đổi mới và thu được những thành tựu rất quan trọng, thực hiện hai nhiệm vụ chiến lược xây dựng và bảo vệ Tổ quốc, phát triển kinh tế - xã hội, củng cố quốc phòng - an ninh, cải thiện đời sống nhân dân, mở rộng quan hệ đối ngoại và nâng cao vị thế của Việt Nam trên trường quốc tế…". (Trích lời điếu của Ban chấp hành Trung ương Đảng Cộng sản Việt Nam đọc tại lễ truy điệu ngày 29/4/1998).

Đồng chí Lê Khả Phiêu, nguyên Tổng Bí thư Đảng ta, nhớ lại: "Khi anh Linh về nhận nhiệm vụ Tổng Bí thư Ban chấp hành Trung ương Đảng, qua các hoạt động của anh và các bài báo "Những việc cần làm ngay", anh em chúng tôi nhận thấy ở anh một tác phong lãnh đạo mới, cương trực, thẳng thắn, hàm chứa tinh thần chiến đấu cách mạng cao và sắc bén, một niềm tin vững chắc vào nhân dân, vào chân lý, vào sự thật.

Anh là con người của sự thật, chiến đấu vì lẽ phải, vì hạnh phúc của nhân dân, vì một Đảng cách mạng trong sạch, có trong sạch thì mới vững mạnh, mới dám nhìn thẳng vào sự thật, đánh giá đúng sự thật và nói rõ sự thật, không che giấu khuyết điểm, mới dám đấu tranh không khoan nhượng để bảo vệ sự thật…".

Đại tướng Võ Nguyên Giáp cũng đánh giá cao tính nguyên tắc và thẳng thắn của đồng chí Nguyễn Văn Linh trong các vấn đề quan điểm và trong công tác chống các hiện tượng tiêu cực:

"Trước tình hình có nhiều biểu hiện trì trệ, quan liêu, tham nhũng, cửa quyền, anh đã trực tiếp viết một loạt bài báo nêu lên "Những việc cần làm ngay" thể hiện tinh thần nhìn thẳng vào sự thật, nói đúng sự thật, đáp ứng đòi hỏi của nhân dân, đã tạo nên không khí mới trong xã hội. Việc làm này tuy gặp khó khăn nhưng cũng đã có kết quả nhất định, góp phần đấu tranh chống những biểu hiện tiêu cực.

Anh luôn coi trọng giáo dục đạo đức, chống chủ nghĩa cá nhân, phê phán nghiêm khắc những hiện tượng tham nhũng, suy thoái phẩm chất, thiếu gương mẫu của một số cán bộ, đảng viên, kể cả đảng viên cao cấp".

Khi viết về đồng chí Nguyễn Văn Linh, đồng chí Nguyễn Phú Trọng, Chủ tịch Quốc hội đã nhắc lại những dòng tin từng được đăng trên Báo Nhân Dân số ra ngày 26/5/1988 và ngày 6/2/1990: "Trong những dịp gặp gỡ với các cán bộ hưu trí Thủ đô ở Câu lạc bộ Thăng Long (tháng 5/1988 và tháng 2/1990), có ý kiến của một số đồng chí tâm sự chân tình với Tổng Bí thư: Hãy hết sức cẩn trọng, "không để tay nọ đánh vào tay kia".

Đồng chí Nguyễn Văn Linh đã nói rõ: "Chúng ta không nên thận trọng tới mức rụt rè. Có gì sai khi chúng ta nói rõ sự thật, dù là sự thật đau lòng để cùng nhau khắc phục, cùng nhau sửa chữa, sửa chữa để tiến lên; phải tiếp tục đẩy mạnh phê bình và tự phê bình; phải kiên quyết chống bọn tham nhũng, ăn cắp, ức hiếp nhân dân và phải xử lý thật nghiêm".

Trên cương vị Tổng Bí thư và cả sau này trên cương vị Cố vấn Ban chấp hành Trung ương Đảng, đồng chí Nguyễn Văn Linh luôn luôn nhất quán một quyết tâm đổi mới, "đi vào dòng chính của sự đổi thay một cách kiên định" (nhận xét của đồng chí Lê Xuân Tùng, nguyên Ủy viên Bộ Chính trị, nguyên Bí thư Thành ủy Hà Nội).

Cũng theo nhận xét của đồng chí Lê Xuân Tùng, một người từng có thời gian không ngắn làm việc gần gụi bên cạnh đồng chí Nguyễn Văn Linh, nhận thức về tính tất yếu nước ta phải đổi mới đã có ở đồng chí Nguyễn Văn Linh từ trước Đại hội VI, "hình thành từ thấp tới cao".

Lý do rất đơn giản ở việc này là ngay từ khi chưa ở những cương vị trọng yếu nhất của Đảng và Nhà nước, đồng chí Nguyễn Văn Linh đã rất chú tâm bám sát thực tế và luôn biết cách đưa ra những câu hỏi đau đáu nhất, thiết thân nhất, gợi mở nhất cho những bất cập đang tồn tại hay mới nảy sinh. Chính sách phải lựa từ thực tế mà được hoạch định chứ không bao giờ để xảy ra tình trạng "đẽo chân cho vừa giày".

Có lẽ tư duy của một nhà lý luận đích thực phải là như thế. Đồng chí Lê Xuân Tùng kể: "Hồi còn chế độ bao cấp, đôi khi từ miền Nam ra miền Bắc công tác, đồng chí Nguyễn Văn Linh thường về nông thôn tìm hiểu tình hình. Đồng chí về thăm Hải Hậu (Nam Định), Hà Tây… khảo sát hợp tác xã nông nghiệp.

Thời gian đi không nhiều nhưng câu hỏi thì còn mãi vấn vương trong đầu óc đồng chí: "Tại sao đất 5% của hộ gia đình lại nuôi sống họ được 50, 60% so với 95% đất còn lại đóng góp cho hợp tác xã nuôi sống họ chỉ được 40-50%?".

Đó là một nghịch lý, nhưng lúc bấy giờ (khoảng những năm 60-70 của thế kỷ XX) đồng chí chưa tìm được cách trả lời trọn vẹn. Mãi đến sau này, khoán 100 do Ban Bí thư ban hành (năm 1981) mới tháo gỡ được một phần, đem lại sinh khí cho hợp tác xã nông nghiệp. Thời gian đồng chí làm Tổng Bí thư sau Đại hội VI, vấn đề này lại được đặt ra và giải quyết bước nữa, khá thành công.

Đó là Nghị quyết 10 (hay khoán 10 năm 1988) khoán đến tận hộ gia đình. Hợp tác xã lo những khâu mà hộ gia đình không lo được, chủ yếu là một số khâu dịch vụ đầu vào, đầu ra và dịch vụ cho sản xuất. Cùng với đầu tư và các chính sách khác của Nhà nước, nhờ đó sản xuất nông nghiệp có bước phát triển vượt bậc.

Nông nghiệp không những trang trải đủ lương thực tiêu dùng trong nước, mà còn có một phần dự trữ và xuất khẩu (1989). Thế mà mới chỉ trước đó một năm (1988), nước ta còn phải nhập khẩu 45 vạn tấn lương thực để cứu đói".

Nhìn từ góc độ hôm nay, chúng ta nên thấy rằng những kết quả tốt đẹp và đôi khi đẹp như kỳ tích ấy sở dĩ đạt được còn nhờ cả các điều kiện "thiên thời, địa lợi, nhân hòa" khác chứ không chỉ do riêng tháo gỡ những vướng mắc trong cơ chế. Có những chính sách hôm nay đã trở thành lỗi thời nhưng hôm qua đã phát huy được tác dụng tốt của nó. Nhưng nói vậy không có nghĩa là phủ nhận được đóng góp mang tính nhiều phần quyết định của những chủ trương, chính sách đổi mới kịp thời.

Nguyên Tổng Bí thư Đỗ Mười trong dịp kỷ niệm 5 năm ngày mất của đồng chí Nguyễn Văn Linh đã viết: "Gần gũi anh Linh, tôi thấy anh là con người rất mực trung kiên với lý tưởng cách mạng, vì nước vì dân phục vụ, thẳng thắn, cương trực nhưng thấm đượm tình đồng chí, đồng bào; sống giản dị, liêm khiết, ghét thói tham ô, lãng phí, xa hoa, phô trương hình thức. Tác phong của anh là sâu sát thực tế, gần gụi quần chúng, lắng nghe ý kiến mọi người".

Đây có lẽ là những nét vẽ chân dung súc tích và đầy đủ về đồng chí Nguyễn Văn Linh.