Có hai
thứ tự do trong cuộc đời này: tự do thỏa mãn các dục vọng và tự do thoát khỏi
những dục vọng.
Nền văn
hóa phương Tây hiện đại chỉ công nhận loại tự do đầu tiên, tự do thỏa mãn dục
vọng. Và nó tôn thờ loại tự do ấy bằng cách đưa lên trang đầu các bản hiến pháp
và tuyên ngôn nhân quyền.
Người ta
có thể nói rằng tín điều căn bản của hầu hết các nền dân chủ phương Tây là cố
hết sức bảo vệ quyền tự do thực hiện mọi dục vọng của con người. Nhưng điều đáng
chú ý là trong những đất nước như thế người ta không cảm thấy tự do cho
lắm.
Loại tự
do thứ hai, tự do thoát khỏi dục vọng, chỉ được ca ngợi trong một vài cộng đồng
tôn giáo. Ở đó người ta ca ngợi sự bằng lòng, bình an, giải thoát. Điều đáng chú
ý là ở những nơi thanh bần như thế, như ở tu viện của chúng tôi, người ta cảm
thấy tự do.
Các bạn
mong muốn thứ tự do nào?
Một hôm
có hai vị sư người Thái được mời thọ trai ở nhà một cư sĩ. Trong phòng khách nơi
họ được mời vào và ngồi chờ có một bể nuôi nhiều loại cá. Vị sư nhỏ tuổi hơn tỏ
ý không bằng lòng vì việc nuôi cá trong bể là không hợp với giáo lý từ bi của
Phật giáo. Việc ấy cũng giống như nhốt cá vào tù vậy. Lũ cá đã làm gì đáng phải
bị giam giữ trong một nhà tù bằng kính như vậy? Chúng cần được tự do bơi lội
trong dòng sông hay ao hồ tùy thích.
Tuy
nhiên, vị sư thứ hai không đồng ý. Vị ấy lý giải rằng, quả là những con cá ấy
không được tự do theo đuổi sở thích riêng của chúng, nhưng sống trong bể thì
chúng thoát khỏi nhiều mối nguy cơ. Rồi vị ấy liệt kê ra các loại tự do ấy như
thế này:
1. Có
bao giờ quí vị thấy người đi câu buông câu trong một bể cá trong nhà? Chưa! Vậy
thì tự do đầu tiên mà những con cá kia có được là không bị người đi câu đe dọa.
Hãy tưởng tượng hoàn cảnh của cá trong tự nhiên. Khi chúng thấy một con sâu béo
mập hay một con ruồi ngon lành chúng không thể biết chắc là đớp mồi có an toàn
hay không. Chắc chắn là chúng đã từng trông thấy bà con hay bạn bè nuốt một con
sâu trông ngon lành rồi đột nhiên biến mất khỏi cuộc đời của chúng vĩnh
viễn.
Đối với
một con cá trong tự nhiên, việc ăn chất chứa nhiều nỗi hiểm nguy và thường kết
thúc một cách bi thảm. Bữa ăn đem đến tai họa. Ắt hẳn con cá nào cũng bị chứng
khó tiêu mãn tính do luôn luôn lo lắng, và con nào bị bệnh thần kinh hoang tưởng
chắc là nhịn đói tới chết luôn. Cá trong tự nhiên có thể bị mắc bệnh tâm thần
hết. Còn cá trong bể được tự do khỏi mối hiểm nguy này.
2. Cá
trong tự nhiên thường lo bị cá lớn nuốt. Thời buổi này ở nhiều sông, lội ngược
dòng vào ban đêm ắt hẳn không còn an toàn như trước! Thế nhưng không có người
nuôi nào lại thả những con cá lớn vào để ăn những con cá mình nuôi. Vậy thì
những con cá trong bể thoát khỏi mối hiểm nguy bị cá lớn ăn
thịt.
3. Trong
tự nhiên, có những lúc cá có thể không tìm được thức ăn. Còn cá trong bể thì như
thử sống gần một nhà hàng vậy. Cứ ngày hai lần, bữa ăn đầy đủ chất dinh dưỡng
được giao đến tận nơi, còn hơn là đặt mua bánh pizza giao tại nhà vậy vì không
phải trả tiền. Cho nên những con cá trong bể không bị cái đói đe
dọa.
4. Khi
bốn mùa thay đổi, sông hồ phải chịu những nhiệt độ khắc nghiệt. Vào mùa đông thì
lạnh buốt, có thể bị băng tuyết che phủ. Vào mùa hè có thể rất nóng, thậm chí là
nước bị cạn khô. Còn cá trong hồ thì cứ như ở trong phòng có máy điều hòa hai
chiều. Nhiệt độ trong bể luôn được giữ không thay đổi và dễ chịu suốt ngày,
quanh năm suốt tháng. Như thế, con cá trong bể có được tự do thoát khỏi thời
tiết nóng lạnh thất thường.
5. Trong
tự nhiên, khi cá bị bệnh, chẳng có ai săn sóc, điều trị. Còn cá trong bể thì
được bảo hiểm y tế. Khi có ốm đau, chủ nhà liền mời thầy thuốc đến khám bệnh, mà
cũng không cần phải đi bệnh viện nữa. Như thế con cá trong bể được tự do khỏi
mối nguy cơ không có bảo hiểm y tế.
Vị sư
lớn tóm tắt lại lập luận của mình. Làm thân cá trong bể được hưởng nhiều thuận
lợi. Quả thật là chúng không được tự do theo đuổi các sở thích của mình và bơi
đi đây đi đó, nhưng chúng thoát khỏi nhiều mối hiểm nguy và nỗi khó
chịu.
Vị sư
lớn tiếp tục giải thích rằng đời sống của những người sống cuộc đời đạo hạnh
cũng như thế. Quả thật là họ không được tự do theo đuổi những dục vọng và thỏa
mãn những mong muốn này nọ, nhưng họ thoát khỏi nhiều mối hiểm nguy và nhiều
điều khó chịu.
Còn bạn
muốn thứ tự do nào?