Nếu phải đưa ra một định nghĩa thô, thì Nghiệp là sự tạo tác và tích hợp những hành vi (thân nghiệp), lời nói (khẩu nghiệp), ý nghĩ (ý nghiệp) của chúng ta mà nó làm ảnh hưởng đến chính mình, đến người khác và vạn vật quanh ta kể cả ở thế giới vô hình. Nói gọn theo cách khác, Nghiệp là sức mạnh của tiến trình đi từ nhân tới quả.

Nghiệp của hành động, lời nói thì quá rõ. Nhưng còn ý nghĩ? Ý nghĩ xét đến cùng, nó gây nghiệp nặng nhất, vì ta không nghe sờ nhìn thấy, nên nó an nhiên tung hoành trong đầu chúng ta mà không bị kiểm soát; cũng không mấy ai nhận thức được ý nghiệp là gốc rễ của tội lỗi để kiểm soát, chưa nói tới liệu kiểm soát được không. Có một vị thiền sư lỗi lạc từng ví, nếu não bộ chúng ta trổ một cửa sổ bằng kính trong suốt, để ai cũng nhìn thấy vô vàn những ý nghĩ của ta... thì người đó vì hổ thẹn mà quyết tu để diệt trừ những ý nghĩ xấu. Nhưng nghiệp là sự bí ẩn của mỗi cuộc đời. Mỗi đời người từ khi sinh thành cho tới ngày hoại diệt, đều theo vận hành của nghiệp. Tất thảy mọi hành động, lời nói và ý nghĩ sẽ được lưu lại trong nghiệp thức. Phước đức ở trong đó và tội lỗi cũng tại đó. Khỏi cãi khi chúng ta bước qua thế giới khác. Tên tội phạm có thể chối bay cả máy thăm dò nói dối hiện đại nhất, song khi hành động của hắn ta bị lọt vào một thước phim thì lập tức cúi mặt nhận tội. Người tu chân chính, họ không cần camera giám sát giao thông cũng dừng bước khi đèn đỏ bật lên. Camera "theo dõi” họ là sự tỉnh thức, chánh niệm. Mà khi ta tham dự vào cuộc sống trần tục, nếu không thật vững tâm (rồi mới vững trí), thì đụng vào đâu cũng dễ gây nghiệp. Không ít lần tôi bị oan. Cũng tức. Nhưng cố giấu. Vậy mà cuối cùng cũng đi tìm lời khuyên từ bạn đồng tu. Sợ người vu oan cho mình, mình im (nhận) vậy tức người ấy sẽ mang nghiệp, hay ngược lại, họ đã "ném” đức cho mình. Bạn đồng tu khuyên nên tác động sự cảm thông, niềm hòa ái đến người đó (qua ý nghĩ); việc này hơi lâu song rất hiệu quả ở chỗ, mình vừa nhận được đức, mà người vu oan cũng (ít nhất) không mất đức (đáng lẽ phải mất).

Lời nói là biểu hiện rõ thứ hai của sự gây tạo nghiệp. Hầu như hàng ngày, chúng ta đều gây nghiệp qua cái miệng. Chính vậy mới có pháp tu thanh tịnh khẩu nghiệp. Với những bậc gọi chung là trí thức, nguồn gốc của khẩu nghiệp là ganh tị với người khác, phát xuất từ tâm tật đố. Biểu hiện: nói xấu. Ai giàu hơn, tài hơn, đẹp hơn, quyền chức hơn... nói xấu, thậm chí muốn "nhổ” người ta khỏi mặt đất này. Tôi tiếp xúc với một người trong nhiều năm, nhận thấy hễ ngồi với ai đó ở đâu đó, không nói xấu thì không chịu nổi và rốt cục người đó phải tìm một ai đó để nói xấu. Phương cách phổ biến là, nếu muốn hơn một người, thay vì mình cao đối thủ cũng cao, thì phải moi móc đối thủ, phải hạ đối thủ, phải ghìm đạp đối thủ xuống để mình được cao thêm một bậc. Trong bàn nhậu, nói xấu người vắng mặt đã trở thành một niềm hứng khởi vô tận sau những lần cụng ly. Sự tiếp tay của những tràng cười rú lên tựa hồi còi chói óc ma rợn của con tàu nghiệp lực nặng nề chuyển bánh đến rất gần chúng ta trong cuộc hành trình tới địa phủ.

Hẳn sẽ là nghịch lý khi nói hành động gây nghiệp ít nhất so với ý nghĩ và lời nói. Khi ta tức giận một người, ta không dám đánh họ dẫu là cái tát nhẹ, trong lúc ta đi nói xấu người ấy hàng chục lần, và làm sản sinh ra nhiều ý nghĩ độc địa, nguyền cho người ta bị thế này thế nọ. Lời nói xấu từ A đến tai B, B truyền lại với C, D… Ở đây dĩ nhiên B và C sẽ nhận nghiệp (dẫu ít hơn A), còn A thì lãnh nghiệp "phần trăm” (%) theo số người truyền lại điều xấu mà nhân lên. Đôi lúc cùng một hành động song mức độ gây nghiệp hoàn toàn khác nhau. Ví dụ, tôi tới cơ quan bật điện để viết những dòng này, mức độ gây nghiệp sẽ nhẹ hơn nhiều là việc một sớm tới công sở tôi thấy đèn ở phòng đồng nghiệp sáng, nghĩ chiều qua bạn quên tắt; gặp, tôi hết sức ngỡ ngàng khi bạn tỉnh bơ: "Tối qua tới cơ quan lấy cuốn sách, tắt đèn đi ra thì tối quá”. Chỉ chưa đầy một phút ngợp bóng tối mà đồng nghiệp của tôi vô tư để đèn bỏ không suốt đêm. Nhiều thì hai ngàn đồng chứ mấy. Vấn đề không phải chỗ đó. Thái độ ấy nếu quy ra nghiệp, bạn chưa hẳn có khả năng trả. Bây giờ chùa nhiều, việc cúng dường trở thành mốt của một số đại gia. Thật ra phần lớn trong số họ là bỏ tiền ra để (cầu) mua sự bình an cho mình, mua sự giàu có thêm cho mình. Chúng ta thường đi ra đường và trở về nhà bằng sự nhẩm xem mình tiêu hết bao tiền (vô - ra) mà quên rà soát sau một ngày (chưa tính thời gian đêm ở nhà) chúng ta tích được nghiệp thiện gì so với tạo nghiệp ác; lời phước đức hay lỗ nghiệp chướng lòi ra ngay.

Đụng đâu cũng nghiệp. Xem ra cách tốt nhất là tích đức. Đừng nghĩ việc nhỏ thì nghiệp nhỏ. Hả hê với việc mình đã cúng dường bạc triệu, mà xem ra không chừng mỏng đức hơn người xới một chén cơm trân trọng mời người ăn mày đói khát.

Tôi rời quê, ra thành phố sống đã 7 năm. Cảnh thương tâm mà tôi gặp nhiều nhất là tai nạn giao thông. Từ nhà lên phố, có đoạn đường ngắn ngủi mà chứng kiến biết bao tai ương… Một người nằm sấp sát lề đường, trước chiếc xe tải… Mấy chục người vây quanh, ồn ã với: "Chở họ đi viện cái!”; "Còn thở kìa”; "Để nguyên hiện trường!”; "Sắp chết rồi còn chở đi đâu nữa”. Vì sao họ không có thói quen: Hễ có ai ngã xuống thì xốc đi viện ngay? Trong lúc không thiếu xe máy - loại phương tiện kịp thời nhất có thể cứu sống người bị nạn. Việc mà họ dễ dàng giúp đỡ nhất lúc đó là gọi tắc-xi. Rất nhiều, đúng vậy, rất nhiều chiếc tắc-xi quay đầu bỏ chạy khi cách hiện trường vài trăm mét. Cái chết càng tiến gần người bị nạn! Không phải tất cả, song đó là hiện tượng mang tính điển hình tại các vụ tai nạn giao thông nói riêng. Tôi lại lấy thí dụ: một người sắp chết đuối, không ai dám nhảy xuống cứu vì sợ Long vương bắt thế mạng. Ngược lại thì sao, trong cơn lũ năm 2004, một thanh niên người huyện Phú Lộc đã nhảy xuống dòng nước xiết cứu một lúc hai cô gái (sau này hai cô đều đòi làm vợ...). Bệnh là nghiệp. Nạn là nghiệp của mỗi người. Nhưng nếu cứ khoanh tay đứng nhìn người bệnh-nạn lại là sự biểu hiện rõ nét bản chất tâm người.

Cũng với tai nạn giao thông. Tôi muốn nhắc tới trường hợp khác: Một cặp tình nhân khi được năn nỉ chở người bị nạn tới bệnh viện, cô gái đã thúc tay lia lịa vào chàng trai - chiếc xe máy rù ga. Thế là tình yêu của họ đã mang theo sự vô lương tâm và ngu xuẩn! Bỏ qua một cơ hội tích đức. Giả sử người yêu của cô lâm vào hoàn cảnh đó, cô không lạy lục người ta đưa tới bệnh viện cho nhanh, quả nhiên đó đích thị là chuyện lạ.

Để tạm kết thúc bài viết ngắn lạm bàn về vấn đề không có bến dừng này, tôi xin dẫn lời nhận xét của ông bạn: "Nhân tiện, anh cảm thấy em có một cái nghiệp hơi nặng. Có người có xu hướng đi tìm sự giản đơn, để được bình an. Có người lại vô tình hoặc cố ý làm cho đời sống mình rối ren hơn, xáo trộn và bất ổn hơn... Không biết có đúng, em là kiểu người thứ hai...”.

Bây giờ nhớ lại, đành soạn câu trả lời như sau: Người ta chỉ có thể xoay được mệnh khi sống tốt hơn, có ích hơn. Tôi mơ hồ cảm thấy mình đang cố vùng vẫy sống tốt hơn... Còn nghiệp thì không chỉ đơn giản là ở kiếp này mà còn tích lại từ kiếp trước, nên phải trả. Thậm chí, nếu trong một thời gian ngắn, thấy cuộc đời cứ suôn sẻ, hạnh phúc, nhiều niềm vui, không trả nghiệp là tôi thấy buồn buồn...

Nếu như tạo nghĩa cử đẹp mà mong được đáp trả, thì đấy đã là tiền trao cháo múc; nghiệp lành trả xứng đáng, đồng nghĩa với việc người ấy "trắng tay”. Khi là con người, hiển nhiên chúng ta đang mang nghiệp. Nói cách khác, trừ một số bậc giác ngộ theo nguyện đầu thai phàm trần để hóa độ, đã mang thân người là mang nghiệp. Nếu không tu tập để thoát khỏi luân hồi, chúng ta sẽ còn trả nghiệp ở kiếp sau sau nữa. Việc tích đức hàng ngày không hẳn chúng ta được hưởng quả lành tại kiếp này. Nghiệp vận hành tưởng chừng như "bất công” với con người trong đó có tôi. Nhân quả và Nghiệp báo vận hành xuyên suốt không gian và thời gian chính là cán cân diệu kỳ của vũ trụ.