Giờ đây tôi lại ngồi trước mặt con người mà tôi cho là tốt nhất trên đời, cho nên tôi không thể nào thiếu được. Nàng mặc một chiếc áo dài màu thiên thanh; không che mờ những nét thanh tú của hình dáng nàng, nó phủ lên người nàng một làn mây mềm mại, thơm tho. Nàng vừa nghịch hai cái gù nhỏ ở dãy thắt lưng vừa nói với tôi những lời lẽ phi thường; tôi theo dõi những cử động nhỏ của mấy ngón tay nhỏ nhắn móng hồng của nàng và cảm thấy mình là một cây vĩ cầm đang được ca sĩ đang được một nhạc sĩ điêu luyện âu yếm lên đấy. Tôi muốn chết đi, tôi muốn làm cách nào hít thở người đàn bà ấy vào tâm hồn của mình, để cho nàng vĩnh viễn ở lại trong ấy. Thân thể tôi hát lên trong một trạng thái căng thẳng ngấy ngất mãnh liệt đến đau nhức lên, và tôi có cảm giác như tim mình sắp vỡ tung.

Tôi đọc cho nàng nghe mẩu chuyện ngắn đầu tay của tôi vừa mới in xong nhưng tôi không nhớ nàng đánh giá nó ra sao. Hình như nàng ngạc nhiên.

- Ô thế ra anh bắt đầu viết văn xuôi rồi à?

Như trong giấc mộng tôi nghe văng vẳng từ một nơi nào xa lắm:

- Mấy năm qua tôi nghĩ đến anh rất nhiều. Chả lẽ vì tôi mà anh phải trải qua bao phen khổ ải như thế?

Tôi nói với nàng những gì gì, đại ý trong cái thế giới của nàng sống không có cái gì là khổ ải và đáng sợ hết.

- Anh đáng yêu thật.

Tôi muốn ôm lấy nàng quá chừng, nhưng hai tay tôi nó dài lêu nghêu một cách ngu xuẩn và nặng nè một cách kì quặc, tôi không dám đụng đến người nàng, sợ làm nàng đau. Tôi đứng trước mặt nàng, và người lao đảo dưới những chấn động ào ạt của trái tim, tôi ấp úng:

-Cô sống với tôi nhé. Cô ơi, cô sống với tôi nhé!

Nàng cười khe khẽ và…thẹn thùng chăng? Đôi mắt đáng yêu của nàng ánh lên sáng loà. Nàng bỏ ra góc phòng và nói vụng về:

- Bây giờ thế này nhé: anh đi Nigiơni, tôi sẽ ở lại đây. Tôi sẽ suy nghĩ, rồi viết thư cho anh…

Kính cẩn cuối chào nàng như nhân vật chính của một cuốn tiểu thuyết nào đấy tôi đã từng làm, tôi ra về, bước lơ lửng trên không trung.

Sang mùa đông nàng đưa con gái về Nigiơni ở với tôi. “Vợ chồng nghèo cưới nhau - đêm qua rất mau” trí tuệ của dân gian đã nói một cách ngạo nghễ và buồn rầu như vậy. Tôi đã được kiểm nghiệm qua bản thân cái chân lý sâu xa của câu tục ngữ này.

Chúng tôi thuê với giá hai rúp một tháng một ngôi nhà riêng - một ngôi nhà cũ trong vườn một ông linh mục. Tôi dọn chỗ ở trong căn phòng mắc áo, còn vợ tôi ở ngay trong buồng tắm, cũng kiêm luôn cả phòng khách. Cái biệt thự ấy không lấy gì làm thích hợp với cuộc sống gia đình. Trong các góc nhà và ở những chỗ nối vách hơi ấm đóng băng lại. Đêm đêm ngồi làm việc, tôi có bao nhiêu áo quần đều đem trùm lên người hết và đắp theo ra ngoài cả một tấm thảm, ấy thế mà vẫn sinh chứng tê thấp khá nặng. Đó là một điều gần như siêu tự nhiên vì hồi ấy tôi có một sức khỏe và một sức chịu đựng phi thường mà tôi vẫn lấy làm tự hào.

Trong phòng tắm ấm hơn, nhưng khi tôi đốt lò sưởi lên thì khắp ngôi nhà ở của chúng tôi tràn ngập cái mùi ngột ngạt của gỗ mục, của xà phòng và của chổi tắm hơi. Con bé của chúng tôi, một con búp bê bằng sứ xinh đẹp, một đôi mắt dịu kì, đứng ngồi không yên: nó nhức đầu vì mùi ấy.

Sang xuân thì nhện và bọ đất bắt đầu lũ lượt đến thăm ngôi nhà tắm. Hai mẹ con sợ chúng đến khiếp đi; tôi phải lấy giày cao su giết bọ. Quanh mấy khung cửa sổ nhỏ mọc dày những bụi điền thanh và phúc bồn tử đã hoá dại, trong phòng bao giờ cũng tối mờ mờ, vậy mà ông linh mục nghiện rượu dở hơi không chịu cho chúng tôi nhổ hay ít ra cũng xén bớt những bụi cây ấy đi.

Dĩ nhiên lẽ ra cũng có thể tìm một chỗ ở tiện nghi hơn, nhưng chúng tôi trót mắc nợ ông linh mục, mà ông ta lại rất thích tôi nên không chịu để cho chúng tôi đi nơi khác.

- Ông bà sẽ quen đi! - Ông ta nói. - Nếu không thì ông cứ trả nợ cho tôi và muốn đi đâu thì đi, đi sang mà ở với người Anh cũng được.

Ông ta không thích người Anh. Ông khẳng định:

- Đó là một dân tộc lười biếng, nó chưa hề phát minh được một cái gì ngoài trò chơi bài “kiên nhẫn”, và không biết cách đánh giặc.

Ông ta có một thân hình to lớn lạ thường, một cái mặt tròn đỏ ối và một bộ râu đỏ xòe rộng, ông ta rượu chè be bét đến nỗi không làm lễ ở nhà thờ được nữa và chết mê chết mệt một chị thợ khâu mũi nhọn, da đen, trông giống như con quạ.

Kể cho tôi nghe những trò xỏ xiên của cô ta, ông lấy lòng bàn tay hất hất mấy giọt lệ đọng trên bộ râu và nói:

- Tôi rất hiểu cô ta là đồ vô lại, nhưng cô ta khiến tôi nhớ lại bà thánh mẫu đạo Phimiama vĩ đại, vì thế mà tôi yêu cô ta!

Tôi đã tra cứu kỹ danh sách của thánh - không làm gì có bà thánh nào tên như vậy cả.

Công phẫn trước thái độ vô thần của tôi, ông tìm cách lay chuyển tâm hồn tôi bằng những bằng chứng bênh vực đức tin như sau:

- Anh bạn trẻ ạ, anh hãy nhìn vấn đề này một cách thiết thực; người vô thần thì có độ mấy chục, còn người tin đạo thì có đến hàng triệu! Tại sao như vậy? Tại vì cũng giống như con cá này không thể sống ngoài nước, thì linh hồn cũng không thể sống ngoài giáo hội. Anh đã chịu chưa? Nhân dịp này, ta hãy cạn chén!

- Tôi không uống rượu, tôi bị tê thấp.

Xóc nĩa vào miệng cá quả, ông giơ nó lên cao, vẻ doạ nạt, và nói:

- Cái đó cũng vì thiếu đức tin mà ra!

Tôi thấy xấu hổ quá chừng trước mặt vợ tôi về cái nhà tắm ấy, xấu hổ đến mất ngủ, về nổi thường không mua được thịt ăn, không mua được đồ chơi cho con bé, về tất cả cái cảnh bần cùng khốn khiếp, mai mỉa này. Bần cùng là một cái tệ, nó không làm cho bản thân tôi ngượng ngùng và day dứt, nhưng đối với cô nữ thanh lịch ấy và nhất là đối với con gái nàng, cuộc sống này thật là nhục nhã và khốn nạn.

Đêm đêm, ngồi vào bàn trong cái xó xiên của mình chép lại những đơn kiện, đơn kháng cáo và đơn chống án, hay nặn ra những truyện ngắn, tôi nghiến răng ken két và nguyền rủa mình, nguyền rủa người, nguyền rủa số phận, nguyền rủa tình yêu.

Nàng cư xử rất đại lượng, như một người mẹ không muốn cho con trai mình thấy mình khổ sở. Không hề nghe thấy từ miệng nàng thốt ra một lời than phiền nào về cảnh sống hèn hạ này; hoàn cảnh càng khó khăn bao nhiêu giọng nói của nàng càng thanh thản, tiếng cười của nàng càng vui vẻ bấy nhiêu. Từ sáng đến tối nàng vẽ chân dung những ông linh mục và các bà vợ quá cố của họ, vẽ địa đồ các huyện: nhờ mấy bản đồ này mà hội đồng nông phố đã được thưởng huy chương vàng trong một cuộc triển lãm nào đấy. Và khi không còn mấy ai đặt vẽ truyền thần nữa, nàng thu nhặt những mụn vải linh tinh, những cọng rơm và những mẫu dây điện kết thành những chiếc mũ kiểu Pari mốt nhất cho các cô các bà ở phố chúng tôi. Tôi không hiểu biết chút gì về các thứ mũ của phụ nữ, nhưng hiển nhiên là trong đó có che đậy một cái gì hết sức khôi hài, người thợ mũ của tôi mỗi khi đứng trước gương ướm thử cái món phục sức huyền hoặc do tay mình làm ra điều cười lăn lóc tưởng đến nghẹt thở. Nhưng tôi nhận thấy những chiếc mũ này có một ảnh hưởng kì lạ đối với khách hàng: sau khi đã phục sức cho cái đầu của mình bằng những thứ ổ gà ngũ sắc ấy, họ đi khệnh khạng trên đường phố, ưỡn bụng ra một cách đặc biệt kiêu hãnh.

Tôi nhận việc của một ông trạng sư và viết truyện ngắn cho tờ báo địa phương với số nhuận bút hai cô-pếch một dòng. Tối tối, sau bữa dùng trà, nếu nhà chúng tôi không có khách vợ tôi kể cho tôi nghe những mẫu chuyện thú vị về những chuyến đến thăm của sa hoàng Alexanđơ Đệ nhị ở học viện nữ sinh Belôxtôc: ngài ban phát cho các thiếu nữ quý tộc những chiếc kẹo gì mà sau khi ăn vào thì một số nữ sinh bỗng dưng có mang một cách thần kỳ và thỉnh thoảng một nữ sinh xinh đẹp nào đó lại biến mất trong khi đi săn với hoàng thượng ở khu vườn Belovega, rồi sau đó lấy chồng ở Pêtecbua.

Nương tử của tôi kể cho tôi nghe những chuyện rất hấp dẫn về Pari qua sách vở đặc biệt là cuốn sách rất đứng đắn của Măcxim Đuycăn, còn nàng thì đã tìm hiểu Pari qua những quán rượu ở Môngmactrơ và cuộc sống nhộn nhịp ở khu Latinh. Những câu chuyện này còn khích động tôi mạnh hơn cả rượu vang, và tôi ngồi sáng tác những bài tụng thi ca tụng người phụ nữ, cảm thấy rằng chính nhờ sức mạnh của tình yêu đối với họ mà người ta đã sáng tạo được tất cả những gì đẹp đẽ nhất trên đời.

những câu chuyện hấp dẫn tôi và làm cho tôi thích thú hơn cả là những câu chuyện kể lại những cuộc tình duyên mà cả bản thân nàng đã sống qua. Nàng nói đến những chuyện đó một cách lý thú lạ lùng, và với một sự chân thành đôi khi khiến cho tôi hết sức lúng túng. Bằng một giọng bông đùa, với những từ ngữ nhẹ nhàng như những nét vẻ của một cây bút chì gọt rất nhọn, nàng gợi lên hình ảnh hài hước của vị tướng xưa kia đã từng là vị hôn phu của nàng - trót bắn vào con bò trước của sa hoàng, ông ta quát với theo con bò bị thương:

- Xin hoàng thượng xá lỗi cho!

Nàng kể chuyện về những người lưu vong Nga, và bao giờ - trong những lời lẽ của nàng cũng thấy nàng che dấu một nụ cười khoan dung đối với con người. Đôi khi sự thành thật của nàng đi xa đến mức chuyển thành một sự trân tráo ngây thơ: nàng khoái trá liếm môi với cái lưỡi nhọn và hồng như lưỡi mèo, và mắt nàng ánh lên một tia sáng đặc biệt. Đôi khi tôi có cảm giác trong ánh mắt ấy thoáng hiện ý kinh tởm, nhưng thường thường thì tôi thấy nàng chỉ là một cô bé mải chơi búp bê mà thôi.

Có một lần nàng nói:

- Một người đàn ông Nga si tình bao giờ cũng hơi lắm lời và hơi nặng nề, nhiều khi lại còn ăn nói quá hoa mỹ đâm khó chịu. Chỉ có người Pháp mới biết yêu một cách đẹp đẽ, đối với họ tình yêu hầu như là một tôn giáo.

Sau lần ấy, tôi bất giác bắt đầu cư xử với nàng một cách dè dặt hơn và nương nhẹ nhàng hơn.

Về phụ nữ Pháp nàng có lần nói:

- Ở họ không phải bao giờ cũng có được một tình cảm tha thiết, đắm đuối, nhưng họ thay thế cái đó một cách rất thích đáng bằng một tính hiếu cảm tươi vui, được phát triển một cách tinh vi, tình yêu đối với họ là một nghệ thuật.

Nàng nói những điều đó một cách rất nghiêm trang, giọng như cô giáo. Đó không hẳn là những trí thức mà tôi đang cần, nhưng dù sao đó cũng là những tri thức, nên tôi nghe nàng một cách ham hố.

- Giữa đàn bà Nga và đàn bà Pháp có lẽ cũng có một sự khác nhau như những trái cây với những chiếc kẹo hoa quả, - nàng nói điều này trong một đêm trăng, ngồi dưới một dàn hoa ở trong vườn.

Bản thân nàng cũng là một chiếc kẹo. Nàng hết sức ngạt nhiên khi những ngày đầu chung sống với nhau, tôi trình bày, dĩ nhiên là một cách say sưa, cho nàng rõ những quan niệm lãng mạn của tôi về quan hệ nam nữ.

- Anh nói thật đấy à? Anh nghĩ như thế thật à? - Nàng hỏi. Lúc bấy giờ nàng đang nằm trên tay tôi, dưới ánh trăng xanh mờ mờ.

Tấm thân trắng của nàng trông như trong suốt, và toả ra mùi hương hăng hắc, say nồng của hạnh nhân. Mấy ngón tay thanh tú của nàng lơ đãng nhìn bờm tóc của tôi, và nàng nhìn vào mặt tôi với đôi mắt mở to có chiều lo lắng, miệng mỉm cười ngờ vực.

- Ô, trời ơi! - Nàng thốt lên, nhảy xuống sàn và bắt đầu trầm ngâm bước trong căn phòng từ chỗ sáng vào bóng tối, làn da mịn như nhung của nàng ánh lên dưới trăng, đôi chân để trần chạm lên sàn không một tiếng động. Rồi nàng lại đến cạnh tôi, đưa hai bàn tay vuốt má tôi và nói với cái giọng của một người mẹ:

- Lẽ ra anh phải bắt đầu cuộc đời với một thiếu nữ, phải, đúng thế! Chứ không phải với tôi…

Khi tôi cầm lấy hai tay nàng, nàng khóc và nói khe khẽ:

- Anh cũng biết tôi yêu anh đến thế nào, phải không? Tôi chưa bao giờ vui sướng được như với anh, thật đấy, anh phải tin như vậy! Tôi chưa bao giờ yêu một cách tha thiết và đằm thắm như thế này, với một cõi lòng nhẹ nhõm như thế này. Với anh tôi thấy thích lạ lùng, ấy thế nhưng tôi cũng phải nói rằng chúng mình đã lầm: tôi không phải là người yêu anh cần có, không phải! Tôi đã lầm.

Không hiểu nổi nàng, tôi đầm hoảng và vội vàng trấn áp tâm trạng của nàng bằng niềm vui ái ân. Nhưng dù sao những lời lẽ kỳ dị này cũng vẫn đọng lại trong ký ức của tôi. Mấy ngày sau, qua những giọt nước mắt hân hoan, nàng lại rầu rĩ nhắc lại những lời ấy:

- Ôi, giá tôi là một thiếu nữ!...

Tôi còn nhớ đêm hôm ấy có cơn bão tuyết đang lồng lộn ngoài vườn, những cành điền thanh bị gió xô nghiên gõ canh cách vào kính cửa sổ, gió lùa vào ống lò sưởi rú rít lên như một con chó sói, trong phòng chúng tôi tối tăm, lạnh lẽo, những tấm giấy dán tường tróc hồ kêu sột soạt.

Kiếm dôi ra được dăm rúp, chúng tôi mời mấy người quen đến và tổ chức những bữa ăn tối linh đình: chúng tôi ăn thịt, uống rượu vốtka và bia, ăn bánh ngọt và nói chung là tha hồ hưởng lạc. Cô gái Pari của tôi vốn xưa nay rất háo ăn. Nàng rất thích các món ăn Nga: món “xút-súc” - tức món dạ dày bò nhồi bột tiểu mạch hấp và mỡ ngỗng, patê trộn mỡ cá và thịt cá trê, súp khoai tây hầm với thịt cừu.

Nàng tổ chức ra một hội gọi là “hội của những cái bụng háo đói” gồm độ một chục người thích ăn uống no say, có những tri thức mỹ học tinh tế và nói không biết chán mồm về những bí quyết ngon lành của nghệ thuật nấu ăn. Riêng tôi thì tôi quan tâm đến những điều bí ẩn thuộc một lĩnh vực khác, ăn rất ít, và quá trình hấp thụ các chất dinh dưỡng không có nhu cầu mỹ học của tôi, nó nằm ở bên ngoài những nhu cầu mỹ học của tôi.

- Đó là những con người rỗng tuếch! - tôi nói về những cái “bụng háo đói” như vậy.

- Cũng như bất cứ người nào, nếu đem lay cho kỹ, nàng trả lời, - Hainơ: ”tất cả chúng ta điều ra đường trần truồng dưới bộ cánh của chúng ta!”.

Những câu danh ngôn có giọng hoài nghi thì nàng biết rất nhiều, nhưng tôi có cảm giác là không phải bao giờ nàng cũng sử dụng nó một cách đúng chỗ và đúng lúc.

Nàng rất thích “lay” những kẻ đồng loại nam giới, và nàng làm việc đó một cách dễ dàng. Lúc nào cũng vui tươi, dí dỏm, mềm mại như con rắn, nàng nhanh chóng nhen nhóm lên quanh mình một không khí sôi nổi rộn ràng, khích động những cảm xúc không lấy gì làm cao cấp lắm. Một người chỉ cần nói chuyện với nàng mấy phút là tai đã đỏ ửng lên, rồi một lát sau lại chuyển sang màu tía, đôi mắt thì ướt ra, ngây ngất, nhìn nàng như một con dê nhìn cái bắp cải.

- Một người đàn bà nam châm! - Một ông phó chưởng chạ trầm trồ thốt lên như vậy. Đó là một anh chàng quý tộc bất đắc chí có những cái mụn cơm như Đmitry Tiếm vị và cái bụng to như một cái chóp nhà thờ.

Một anh học trò cao đẳng ở Yarôxlap có một bộ tóc vàng nhạt làm thơ tặng nàng - bao giờ cũng theo thể đắc-tin.

Tôi thấy những bài thơ của anh ta rất khó ngửi, còn nàng thì mỗi lần đọc thơ lại cười phá lên chảy cả nước mắt.

- Cô kích họ như vậy để làm gì? - Tôi hỏi.

- Trò ấy cũng thú như đi câu cá măng ấy. Như thế gọi là làm dáng. Không có một người đàn bà biết tự trọng nào lại không thích làm dáng.

Đôi khi nàng mỉm cười nhìn tận vào mắt tôi, hỏi:

- Anh ghen à?

Không, tôi không ghen, nhưng những trò này cũng có quấy rối cuộc sống của tôi ít nhiều, tôi không thích những kẻ dung tục. Tôi vốn vui tính và biết rằng tiếng cười là cái thuộc tính tốt đẹp nhất của con người. Tôi coi những chú hề ở rạp xiếc, những nhà trào phúng ở các sân khấu ngoài trời và những diễn viên hài kịch ở nhà hát là những kẻ bất tài, và đinh ninh rằng giá tôi làm trò thì công chúng còn cười nhiều hơn. Và quả nhiên đã nhiều lần tôi làm cho khách khứa cười đến đau cả hai mạng sườn.

- Trời ơi! - Nàng trầm trồ thán phục - Lẽ ra anh có thể là một diễn viên hài kịch tài! Lên sân khấu đi anh ạ, lên đi!

Bản thân nàng cũng thu được nhiều kết quả trong những buổi diễn kịch nghiệp dư, và đã có nhiều ông bầu hạng đứng đắn mời nàng lên sân khấu.

- Tôi thích sân khấu nhưng lại sợ hậu trường - nàng nói.

Nàng là người chân thực trong những ước vọng tư tưởng và lời lẽ.

- Anh triết lý nhiều quá, - nàng răn tôi, - Cuộc sống thật ra rất đơn giản và thô lỗ; không việc gì phải phức tạp hoá nó lên bằng cách cứ đi tìm cho nó một ý nghĩa gì đặc biệt, chỉ cần tìm cách làm dịu bớt tính cách thô lỗ của nó. Ngoài ra, không thể làm gì hơn thế nữa đâu.

Trong cái triết lý của nàng tôi cảm thấy có thừa yếu tố phụ khoa, và tôi có cảm tưởng là nàng lấy xuống “Giáo trình sản khoa” làm sách Phúc âm. Chính nàng cũng có kể tôi nghe rằng một cuốn sách khoa học nào đó đọc sau khi ra trường đã làm cho nàng choáng váng.

- Là đứa con gái ngây thơ, tôi cảm thấy như bị giáng một hòn gạch lên đầu; tôi có cảm giác như bị người ném từ trên xuống vũng bùn, tôi khóc lên vì thương tiếc những điều mà tôi không còn có thể tin được nữa, nhưng chẳng bao lâu tôi cảm thấy ở dưới chân mình một mảnh đất tuy tàn nhẫn nhưng vững chắc. Tiếc hơn cả là Thượng Đế, trước kia tôi đã cảm thấy Thượng Đế ở đây, gần gũi biết bao nhiêu, thế mà bỗng nhiên ông ta tan biến đi như khói thuốc lá, và cũng với ông ta cũng tan luôn cả giấc mộng về cảnh thiên đường cực lạc của tình yêu. Ấy thế mà chúng tôi trước kia trong học viện đã nghĩ nhiều biết bao, đã nói đến tình yêu một cách hay ho đến chừng nào!

Cái chủ nghĩa hư vô đậm màu Pari và màu Học viện của nàng có một tác dụng xấu đối với tôi.Có những khi đang đêm tôi rời bàn viết đứng dậy, đến xem nàng ngủ, trong chăn nệm nàng trông còn bé bỏng hơn, thanh tú hơn, xinh đẹp hơn nữa, - tôi nhìn nàng và xót xa nghĩ đến cái tâm hồn nàng đã bị bẻ cong queo, đến cuộc đời rối ren của nàng, và lòng thương xót đối với nàng lại càng tăng thêm mối tình của tôi.

Sở thích văn học của hai chúng tôi khác nhau một cách không sao dung hoà được: Tôi hân hoan đọc Banzăc, Flôbe, còn nàng thì thích Pôn Fêvan, Octavơ Fơiê, Pôn đơ Cốc và nhất là cuốn Cô Giá Girô Vợ Tôi - mà nàng coi là cuốn sách sắc sảo nhất; đối với tôi cuốn này cũng tẻ nhạt như Bộ Hình Luật. Tuy vậy, quan hệ giữa hai chúng tôi vẫn rất tốt, chúng tôi không bớt quan tâm đối với nhau, người này vẫn tìm thấy ở người kia những điều lý thú và khát vọng tìm nhau vẫn không phai mờ. Nhưng sống chung với nhau đến năm thứ ba, tôi bắt đầu nhận thấy trong tâm hồn có cái gì khẽ két lên thành những âm thanh báo hiệu điềm chẳng lành và những tiếng ấy ngày càng to hơn, rõ hơn. Tôi học không ngừng, học một cách háo hức và bắt đầu say sưa thật sự với việc văn chương, tôi càng ngày càng cảm thấy khách khứa làm phiền mình: đó là những con người chẳng có gì lý thú. Số khách ngày càng tăng vì hai vợ chồng tôi bắt đầu kiếm được nhiều tiền hơn, và có thể tổ chức nhiều bữa ăn trưa và ăn tối hơn.

Cuộc sống của nàng tựa hồ như một phòng trưng bày người sáp, và vì đàn ông không đeo biển “Yêu cầu đừng sợ tay vào” cho nên đôi khi nàng cư xử với họ một cách quá thiếu thận trọng, còn họ thì lý giải sự tò mò của nàng một cách quá ư có lợi cho mình, và trên cơ sở đó đã phát sinh ra những sự hiểu lầm mà tôi buộc lòng phải giải quyết. Đôi khi tôi làm cái việc đó một cách thiếu tự chủ và có lẽ là bao giờ cũng vụng về; người bị tôi xách tai than phiền về tôi:

- Thôi được rôi, tôi xin nhận. Tôi có lỗi! Những ai lại véo tai tôi, tôi là thằng con nít hay sao? Tôi nhiều tuổi gần gấp đôi cái thằng cha cục mịch ấy, thế mà hắn lại đi véo tai tôi. Thà hắn đánh tôi lại còn khả thứ!

Rõ ràng là tôi không có được cái nghệ thuật trừng phạt đồng loại sao cho ăn khớp với tính tự trọng của họ.

Đối với các truyện ngắn của tôi, vợ tôi có một thái độ khá dửng dưng nhưng kể cho đến một thời gian nào đấy điều này tuyệt nhiên không làm phật ý chút nào: Hồi ấy chính tôi cũng chưa tin rằng mình có thể là một nhà văn nghiêm túc, tôi coi công việc viết truyện đăng báo của tôi chẳng qua là một phương tiện sinh sống, mặc dù đã lắm khi tôi thể nghiệm thấy những đợt triều mãnh liệt của một sự say sưa quên mình ký lạ. Nhưng một buổi sáng, khi tôi đang đọc cho nàng nghe truyện “Bà Lão Izerghin” vừa viết xong đêm qua, nàng lăn ra ngủ như chết. Thoạt phút đầu, điều đó không làm tôi chạnh lòng, tôi chỉ ngừng đọc và ngồi nhìn nàng, suy nghĩ mông lung.

Tựa mái đầu nhỏ nhắn mà tôi hằng yêu dấu lên thành tựa của chiếc đi văng ọp ẹp, miệng hé mở, nàng thở đều đều và êm ái như một đứa trẻ. Qua những cành điền thanh, ánh nắng ban mai rọi vào cửa sổ những vệt nằng vàng giống như những bông hoa bằng không khí đậu lên ngực và lên đùi nàng.

Tôi đứng dậy và lặng lẽ ra vườn, tim quặn đau vì vết đâm sâu độc của tự ái bị tổn thương, lòng nặng trĩu dưới mối hoài nghi đối với năng lực của mình.

Qua mỗi quãng đời tôi đã sống, tôi chỉ được nhìn thấy những người phụ nữ trong lao động nặng nề, nô lệ, trong bùn lầy, trong trụy lạc, trong cảnh khốn cùng hay trong trạng thái no nê tự mãn, dung tục gần như chết. Tôi chỉ có được ấn tượng đẹp đẽ của thời thơ ấu, đó là Nữ hoàng Macgô, nhưng đã có cả một dãy núi những ấn tượng khác ngăn cách tôi với hình ảnh tuyệt vời ấy. Tôi tưởng đâu chuyện cuộc đời của Izerghin phải làm cho phụ nữ ưa thích, nó có thể thức tỉnh trong lòng họ tình yêu đối với tự do, đối với cái đẹp. Thế mà người phụ nữ gần gũi tôi nhất lại không hề xúc động trước thiên truyện ngắn của tôi - người ấy ngủ.

Tại sao như vậy? Cái chuông mà cuộc sống đã đúc nên trong lòng ngực tôi không đủ âm vang chăng?

Người đàn bà ấy đã được tiếp nhận vào lòng tôi thay cho một người mẹ. Tôi chờ đợi và tin tưởng rằng nàng có thể cho tôi uống chất mật nồng say, có thể kích thích những tinh lực sáng tạo, tôi chờ đợi ảnh hưởng của nàng sẽ làm dịu bớt tính thô lỗ mà tôi đã nhiễm phải trên những nẻo đường đời.

Đây là chuyện ba mươi năm về trước, và tôi hồi tưởng lại những điều này với một nụ cười trong tâm hồn. Nhưng vào hồi ấy thì cái quyền không ai dám chối cãi của con người - quyền được ngủ khi nào buồn ngủ đã làm cho tôi rất phiền lòng.

Tôi vẫn tin rằng nếu nói đến chuyện một cách vui vẻ, cái buồn sẽ tan biến đi. Và tôi nghĩ rằng trong vũ trụ có một kẻ tinh quái nào đang hoạt động, thích thưởng ngoạn những nỗi đau khổ của con người; Tôi có cảm giác là có một thứ thần linh gì đấy chuyên bày ra những tấn kịch sinh hoạt, phá phách đời sống người ta một cách khéo léo: tôi coi nhà soạn kịch vô hình ấy là kẻ thù riêng của tôi và cố gắng đừng rơi vào cạm bẫy của hắn.

Tôi còn nhớ rằng khi tôi đọc trong cuốn sách của Onđenbua Phật Thích Ca, thân thế, học thuyết và công xã của Người, cái câu “Mọi sự tồn tại đều là đau khổ” đã làm cho tôi hết sức căm phẫn: Tôi không được thể hiện nhiều những niềm vui của cuộc sống, nhưng tôi vẫn thấy những nỗi thống khổ cay đắng của nó là một sự ngẫu nhiên chứ không phải là một quy luật. Đọc kỹ cái công trình nghiên cứu nghiêm túc của tổng giám mục Khrixanphơ về “Tôn giáo phương Đông” tôi càng căm phẫn mà nhận thấy rằng lý thuyết về vũ trụ đặt cơ sở trên sự sợ hãi, chán trường, đau khổ, đối với tôi đều hoàn toàn không thể chấp nhận được. Và sau khi thể nghiệm một cách nặng nề tâm trạng cuồng si tôn giáo, tôi đã thấy tủi giận vì tính chất vô bổ của tâm trạng này. Sự kinh tởm đối với đau khổ đã làm nảy sinh trong tôi một lòng căm thù hữu cơ đối với mọi tấn kịch, và tôi đã học được một nghệ thuật khá công hiệu để biến những tấn kịch đó thành những trò ngộ nghĩnh.

Dĩ nhiên, lẽ ra cũng có thể đừng bàn gì đến những chuyện này, bởi vì đó chẳng qua cũng chỉ để nói rằng giữa tôi và người đàn bà ấy đã nảy sinh một “tấn kịch gia đình”, nhưng cả hai chúng tôi đã đồng lòng cản trở sự phát triển của nó. Tôi đã nói triết lý ít nhiều là vì tôi muốn nhắc lại những chặng khúc khuỷu trên con đường mà tôi đã đi qua trong khi tìm kiếm bản thân mình. Người đàn bà của tôi, bản thân vốn vui tươi, cúng không có khả năng diễn kịch tại gia - một trò chơi mà những người Nga thuộc cả hai giới, quá nặng về “ tâm lý”, vốn dễ mê say.

Nhưng những bài thơ đắc - tiên của anh học trò cao đẳng tóc vàng dù sao cũng đã tác động đến nàng như những giọt mưa thu. Băng một nét chữ tròn trĩnh rất đẹp, ông ta nắn nót viết hết tờ giấy viết thư này đến tờ giấy viết thư khác và kín đáo nhét nó vào khắp nơi khắp trốn - trong mấy cuốn sách, trong chiếc mũ, trong cái bình đựng đường. Mỗi lần bắt đựơc những tờ giấy cẩn thận ấy, tôi lại đưa cho vợ, nói:

- Xin nàng tiếp nhận cho sự biểu hiện mới này của mưu toan chiếm đoạt trái tim nàng!

Thoạt tiên những mũi tên bằng giấy của Cupiđôn không có tác dụng gì đối với nàng, nàng đọc cho tôi nghe những bài thơ dài lê thê ấy, và chúng tôi đồng tình cười ha hả mỗi khi gặp những dòng đáng ghi nhớ như:

Ngày đêm ta ở bên nàng

Bóng nàng trọn vẹn in trong tim này;

Khi nghiêng trán, lúc đưa tay.

Tiếng oanh thỏ thẻ ngất ngây lòng người

Muốn sao tung cánh khắp trời

Làm diều hâu lượn quanh người ta yêu.

Nhưng có một lần, sau khi đọc một bản báo cáo như vậy của anh học trò, nàng nói, vẻ trầm ngâm:

- Tôi thấy thương anh ta quá!

Tôi còn nhớ lúc bấy giờ người mà tôi thương hại không phải là anh chàng ấy, còn nàng thì từ giờ phút đó không bao đem những bài thơ đắc-tin đọc to lên nữa.

Nhà thơ ấy là một chàng trai to bề ngang, hơn tôi độ bốn tuổi, tính trầm lặng ít nói, rất thích các thứ rượu mạnh và rất giỏi ngồi dai. Đến ăn trưa nhân một ngày hội nào đây vào lúc hai giờ, anh ta có thể ngồi lì ra đấy cho đến hai giờ đêm, không một cử động không nói một câu nào. Cũng như tôi, anh ta làm nghề chép đơn từ cho một ông trạng sư đã nhiều lần làm cho ông chủ hiền lành này phải ngạc nhiên vì tính đãng trí của anh ta, có một thái độ khinh bạc đối với công việc mình làm và thường hay nói với một giọng trầm hơi phều phào:

- Nói chung toàn là những việc vớ vẩn.

- Thế thì việc gì không vớ vẩn?

- Biết nói thế nào cho anh rõ đây? - Anh ta hỏi, dáng trầm ngâm, đôi mắt xám buồn tẻ ngước lên trần, và không nói gì thêm nữa.

Anh ta tẻ nhạt một cách nặng nề và dường như trơ tráo, và điều đó làm cho tôi khó chịu hơn cả. Anh ta uống rượu rất lâu say; say rồi, anh ta khịt mũi ra chiều mỉa mai. Ngoài ra tôi không thấy có gì đặc biệt ở anh ta nữa, vì theo một quy luật chung thì đứng trên quan điểm của ông chồng, người theo tán tỉnh vợ mình bao giờ cũng là người xấu.

Đâu ở Ukrain có một người đàn bà con nhà giàu cứ mỗi tháng gửi cho anh học trò năm mươi rúp - một món tiền lớn đối với thời bây giờ. Vào những ngày lễ, anh học trò đem kẹo đến tặng vợ tôi, và nhân ngày lễ thánh của nàng đã đem đến tặng một cái đồng hồ báo thức - một gốc cây bằng đồng, ở trên có một con cú đang mổ con rắn. Cái khí cụ khả ố này bao giờ cũng đánh thức tôi dậy sớm mất một giờ bảy phút so với giờ đã định.

Không làm dáng với anh học trò nữa, vợ tôi quay ra đối xử với anh ta với thái độ dịu dàng âu yếm của một người đàn bà cảm thấy mình là người đã phá vỡ sự thăng bằng về tinh thần của một người đàn ông. Tôi hỏi: theo ý nàng thì câu chuyện đáng buồn này sẽ kết thúc ra sao?

- Tôi không biết, - nàng đáp, - tôi không có một tình cảm gì rõ ràng đối với anh ta, nhưng tôi muốn lấy anh ta. Trong anh ta có một cái gì đã ngủ thiếp đi, và hình như tôi có thể thức tỉnh anh ta dậy.

Tôi biết rằng nàng nói rất thật: ai ai nàng cũng cứ muốn thức tỉnh, và trong công việc này nàng thành công rất dễ dàng:

Nàng lay tinh kẻ đồng loại, và ở trong hắn ta thức dậy một con vật. Tôi nhắc nhở nàng nhớ đến Xiêxe, nhưng điều đó không làm nguội lạnh cái khát vọng “ lay tỉnh” đàn ông, và tôi trông thấy rõ quanh tôi dần dần phát triển một đàn cừu đực, bò đực, lợn đực mỗi ngày một đông đúc. Nhũng người quen biết rộng lượng kể cho tôi nghe những chuyện truyền thuyết ảm đạm và đáng khinh dị về sinh hoạt gia đình của tôi, nhưng tôi vốn là người cục tính, thô lỗ: tôi cảnh cáo những kẻ sáng tác truyền thuyết:

- Tôi sẽ đánh ông.

Một số người tự thanh minh một cách giả dối; một số ít thì phật lòng, nhưng cũng không phật lòng lắm lắm. Còn vợ tôi thì nói:

- Anh ạ, lỗ mãng chẳng ăn thua gì đâu, chỉ tổ làm cho họ càng nói tệ hơn! Vả lại anh có ghen đâu?

Đúng, tôi còn trẻ, và rất tự tin, cho nên không ghen. Nhưng có những cảm xúc, những ý nghĩ và những phỏng đoán mà người ta chỉ có thể có thể nói với người yêu chứ không thể nói với ai nữa hết. Có những giờ phút giao tiếp với người phụ nữ mà người ta trở nên xa lạ đối với bản thân mình và tự bộc lộ mình trước mặt họ như kẻ tín đồ trước mặt Thượng đế. Mỗi khi tôi hình dung rằng tất cả những điều đó - những điều rất riêng tư của tôi và chỉ của tôi thôi – nàng có thể đem nói lại với một người nào khác trong phút thân mật, tôi thấy khổ tâm quá, tôi cảm thấy có thể xảy ra một cái gì rất giống như sự phản bội. Có lẽ mối lo sợ ấy chính là cội rễ của lòng ghen tuông chăng?

Tôi cảm thấy một cuộc sống như thế có thể hất tôi ra khỏi con đường tôi đang đi. Tôi đã bắt đầu nghĩ rằng ngoài văn học ra, tôi không còn có một chỗ đứng nào khác trong cuộc sống nữa. Trong một tình cảnh như vậy không thể nào làm việc được.

Sở dĩ tôi không làm toáng lên là vì qua một quá trình sống lăn lộn tôi đã biết thể tất đối với người đời, dù có thế nào tôi vẫn không mất hứng thú, tinh thần hay lòng kính trọng đối với họ. Ngay từ dạo ấy, tôi đã thấy rằng ai ít nhiều cũng đều có tội trước đấng Thượng đế vô danh của chân lí tuyệt đối, còn trước con người thì những kẻ đức độ lại có tội hơn cả. Những kẻ đức độ là những đứa con rơi sinh ra từ sự giao hợp giữa thói xấu với đức hạnh, và sự giao hợp này không phải là sự cưỡng hiếp, thói xấu cưỡng hiếp đức hạnh hay ngược lại cũng thế - mà là hậu quả tự nhiên của cuộc hôn nhân hợp pháp giữa hai bên, trong đó sự tất yếu mỉa mai đóng vai trò ông linh mục. Còn hôn nhân là một phép màu huyền bí khiến cho hai thái cực rõ rệt khi hợp lại với nhau hầu như bao giờ cũng đẻ ra một sự trung bình tẻ nhạt. Hồi ấy tôi rất thích những chuyện ngược đời, như một đứa trẻ thích ăn kem, sự sắc bén của nó kích thích tôi như chất rượu ngon, và tính chất ngược đời trong lời lẽ bao giờ cũng san bằng những sự ngược đời thô bẻ, đáng căm giận của thực tế.

- Có lẽ tôi đi đi thì hơn, - tôi nói với vợ.

Sau khi suy nghĩ, nàng ưng thuận:

- Phải! Anh nghĩ đúng! Cuộc sống này không thể hợp với anh được tôi rất hiểu.

Hai chúng tôi cùng buồn với nhau một ít, lặng lẽ ôm chặt lấy nhau, rồi tôi rời khỏi thành phố, và ít lâu sau nàng cũng ra đi, bắt đầu cuộc đời sân khấu.

Câu chuyện mối tình đầu của tôi kết thúc như vậy đấy.

Một câu chuyện hay tuy kết thúc dở, cách đây không lâu, người đàn bà đầu tiên của tôi đã chết.

Muốn cho công bằng, tôi phải nói rằng đó là một người đàn bà chân chính! Nàng biết sống bằng những gì mình có được, nhưng mỗi ngày đối với nàng đều là ngày hôm trước của một cuộc vui lớn, lúc nào nàng cũng khấp khởi chờ đợi một ngày mai đây trên trái đất sẽ nở ra những đoá hoa mới lạ, từ những nơi nảo nơi nào sẽ có những con người đặc biệt đến đây, sẽ xảy ra những biến cố lạ kỳ.

Có một thái độ ngạo nghễ, gần như kinh miệt với những nỗi gian truân của cuộc sống, nàng xua những nỗi gian truân đi như xua muỗi và bao giờ tâm hồn nàng cũng nhấp nhổm sẵn sàng chờ đón những nỗi kinh ngạc vui mừng. Nhưng đây không còn là niềm hân hoan ngây thơ của cô nữ sinh, mà là niềm vui sướng khoẻ mạnh của một con người ưa thích cái cảnh nhộn nhịp lắm màu lắm vẻ của cuộc đời, ưa thích những mối liên hệ rối ren vừa bi đát vừa hài hước giữa những con người, ưa thích cái dòng thác của những biến cố nhỏ nhặt loáng thoáng như những hạt bụi trong tia nắng.

Tôi sẽ không nói rằng nàng yêu thương đồng loại, không; nhưng nàng thích xem xét họ. Đôi khi nàng xúc tiến hay phức tạp hoá sự phát triển của những tấn kịch thường ngày giữa một đôi vợ chồng hay một đôi người yêu khéo léo kích thích lòng ghen tuông của đôi này, góp phần làm cho đôi kia nhích gần lại với nhau: cái trò chơi không khỏi có phần nguy hiểm ấy rất có sức hấp dẫn đối với nàng. “Tình yêu và cái đói cai trị thế giới”, còn triết học là cái vạ của thế giới, - nàng nói, - Người ta sống là để mà yêu, đó là sự nghiệp chủ yếu nhất của cuộc sống.

Trong số những người quen biết của chúng tôi hồi ấy có một ông viên chức nhà ngân hàng quốc gia: người dài ngoằng, gầy guộc, ông ta có cái dáng đi chậm chạp và long trọng của một con sếu, ăn mặc rất cẩn thận, luôn chăm chú nhìn lại cách trang phục của mình, chốc chốc lại đưa mấy ngón tay khô đét, vàng vọt búng những hạt bụi mà ngoài ông ta ra không còn ai có thể trông thấy được. Mọi ý nghĩ độc đáo, mọi từ ngữ có màu sắc, đều bị ông ta thù ghét, đều dường như chói chang đối với ngôn ngữ của ông, vốn nặng nề và chính xác. Ông ta ăn nói chững chạc, oai vệ, và trước khi có một điều gì, - ông lại đưa mấy ngón tay lạnh lùng vuốt lại bộ ria thưa thớt màu hung.

- Với thời gian, môn hoá học ngày càng có ý nghĩa trọng đại đối với ngành công nghiệp chế biến nguyên liệu. Về phụ nữ, người ta nói họ đỏng đảnh là đúng. Giữa người vợ và người nhân tình không có sự khác nhau về sinh lý mà chỉ có sự khác nhau về pháp lý.

Tôi nghiêm chỉnh hỏi vợ:

- Cô có dám khẳng định rằng tất cả các ông trưởng bạ đều có cánh không?

Nàng trả lời ngượng ngùng và buồn bã:

- Ồ không, tôi không đủ can đảm để nói như vậy, nhưng tôi dám khẳng định: cho voi ăn trứng la-coóc là lố bịch.

Ông bạn của chúng tôi nghe cuộc đối thoại này trong khoảng hai phút, rồi tuyên bố một cách thâm thuý:

- Tôi có cảm tưởng rằng ông bà nói những điều này một cách hoàn toàn thiếu nghiêm túc.

Có một hôm cộc đầu gối vào chân bàn rất đau, ông ta nhăn mặt và nói một cách hoàn toàn tin tưởng:

- Tính chất rắn là một thuộc tính không thể chối cãi được của vật chất.

Có bận, sau khi tiễn chân ông ta ra về, hưng phấn và sảng kháo, sôi nổi và thanh thản, vợ tôi ngã người lên đùi tôi, hỏi:

- Anh xem, ông ta ngu độn một cách toàn vẹn, hoàn chỉnh biết chừng nào. Cái gì cũng ngu, ngay cả dáng đi, cử chỉ - cái gì cũng đần độn. Tôi thích ông ta ở chỗ ông ta là một mẫu mực hoàn chỉnh. Anh vuốt má tôi tí!

Nàng rất thích tôi đưa mấy ngón tay, chỉ hơi chạm vào da mặt nàng, khẽ vuốt những nếp nhăn hầu như khôn thể trong thấy được dưới đôi mắt đáng yêu của nàng. Mắt lim dim, người rúm lại như con mèo, nàng gù gù trong cổ: - Con người ta thật thú vị lạ lùng! Ngay cả một con người không có gì lý thú đối với mọi người xung quanh cũng kích thích trí tò mò của tôi. Tôi muốn dòm vào người đó như dòm vào một cái hộp - nhỡ ra ở đấy có đựng một cái gì chưa có ai để ý thấy, chưa bao giờ đưa ra cho ai xem thì sao? Chỉ có tôi thấy được, tôi là người đầu tiên thấy được.

Những cuộc tìm tòi cái “chưa có ai để ý thấy” ấy của nàng không hề có gì căng thẳng, chật vật, nàng tìm với sự thích thú và háo hức của một đứa trẻ lần đầu