"Phải làm triệt để. Tất cả các em đến tuổi phải học hết tiểu học, học đàng hoàng, và phải dạy đạo đức sao cho khi các em tốt nghiệp tiểu học phải xứng đáng là những thiếu niên ham học hỏi, hiền ngoan, có thái độ và hành động đúng mực ở nơi công cộng và đối với các quan hệ xã hội". - GS Trần Văn Thọ

Nhà báo Nguyễn Anh Tuấn: Đứng trước một bước ngoặt mới, nhiều người quan ngại nếu chúng ta không tiếp tục đổi mới mạnh mẽ, cứ ì ạch như thế thì không thể đưa đất nước bật lên được. Nhìn vào câu chuyện tranh chấp biển Đông thì rõ, nếu không nhanh chóng trở thành một cường quốc, vững mạnh về kinh tế thì dân tộc ta luôn bị lép vé, o ép?

Giáo sư Trần Văn Thọ: Về lâu dài, để cạnh tranh được với thế giới lại liên quan đến giáo dục đào tạo. Giáo dục đào tạo ở VN chưa thể khiến người ta lạc quan. Chúng ta mở đại học ra tràn lan, nhưng liệu các sinh viên tốt nghiệp đại học đó có cung ứng đủ nhân tài cho giai đoạn phát triển sắp tới không? Đó là một câu hỏi rất lớn.

Giáo sư Trần Văn Thọ và nguyên Bộ trưởng Trương Đình Tuyển

Phải dạy cách làm người trước

Nhà báo Nguyễn Anh Tuấn: Giáo dục đang là câu chuyện thời sự, bây giờ ai cũng bàn, ai cũng kêu ca. Phó Thủ tướng kiêm Bộ trưởng Giáo dục cũng rất trăn trở, mong muốn cải cách. Nhưng cảm giác là chúng ta vẫn chưa tìm được điểm khởi đầu để bật lên. Giả sử nếu đứng đầu ngành Giáo dục, ông sẽ làm gì để tháo gỡ thế bế tắc này?

Giáo sư Trần Văn Thọ: Theo tôi, chỉ tiêu số lượng không nên đặt ra. Bộ Giáo dục cho biết, vì còn thua các nước xung quanh về số lượng sinh viên (trên 10 vạn dân) nên giờ phải đạt cho được. Nếu đặt mục tiêu đạt cho được số lượng, nhưng chất lượng không được thì sao? Tôi thấy các bậc học ở dưới cũng còn nhiều vấn đề lắm.

Giáo dục phải được nhìn nhận như hình tháp, rất vững chãi ở phần dưới rồi mới từ từ đi lên. Chỉ cần đi khảo sát thực tế vài nơi thôi, chẳng hạn các tụ điểm bán báo dạo tại các thành phố lớn, ta sẽ thấy có rất nhiều em ở tuổi trên dưới 15 đến từ vùng nông thôn chưa học hết tiểu học và về tác phong, đạo đức, còn quá nhiều tồn tại đáng lo.

Nhà báo Nguyễn Anh Tuấn: Ý của Giáo sư là chúng ta phải giải quyết cấp tiểu học trước?

Giáo sư Trần Văn Thọ: Phải làm triệt để. Tất cả các em đến tuổi phải học hết tiểu học, học đàng hoàng, và phải dạy đạo đức sao cho khi các em tốt nghiệp tiểu học phải xứng đáng là những thiếu niên ham học hỏi, hiền ngoan, có thái độ và hành động đúng mực ở nơi công cộng và đối với các quan hệ xã hội.

Phải làm dứt điểm từ cấp tiểu học, sau đó đến cấp 2, trung học và đại học. Dĩ nhiên hiện nay phải cải cách đồng thời các bậc học nhưng với nguồn lực giới hạn thì thứ tự ưu tiên phải từ bậc ở dưới đi lên.

Với đại học cũng phải đặt chất lượng là ưu tiên hàng đầu. Chất lượng tốt rồi thì đào tạo ít cũng được. Những người tốt nghiệp ra phải làm được việc, nhưng làm được việc không có nghĩa là làm được ngay những công việc cụ thể ở nhà máy, ở công ty.. . Trong nước có nhiều người hiểu sai vấn đề này. Ở các nước phát triển, không phải cứ tốt nghiệp đại học ra là làm được việc ngay. Vào công ty còn phải được huấn luyện một thời gian, 3 tháng, 6 tháng hay 1 năm, tùy theo công việc. Vấn đề cơ bản là sau thời gian được huấn luyện đó có làm được việc không.

Ở đây vấn đề quan trọng là năng lực cơ bản của người tốt nghiệp, là năng lực thích ứng, năng lực tiếp thu cái mới. Bây giờ, công nghệ kỹ thuật tiến rất nhanh, đại học không thể đào tạo nhân tài đảm nhận được ngay những lĩnh vực cụ thể mà mục tiêu đào tạo phải là năng lực cơ bản, khả năng tự học tập, năng lực tiếp thu cái mới.

Phải dạy đạo đức sao cho khi các em tốt nghiệp tiểu học phải xứng đáng là
những thiếu niên ham học hỏi, hiền ngoan, có thái độ và hành động đúng mực
ở nơi công cộng và đối với các quan hệ xã hội.

Nguyên Bộ Trưởng Trương Đình Tuyển: Mặc dù không phải là một chuyên gia giáo dục, nhưng tôi hoàn toàn đồng ý với ông Thọ.

Có một thực tế là tỉ lệ sinh viên những người tốt nghiệp đại học trên một vạn dân Việt Nam vẫn rất thấp so với trong vùng. Đó là thực tế. Nhưng không vì thế mà chúng ta chạy theo số lượng. Quan trọng nhất là phải bảo đảm chất lượng. Bởi chạy theo số lượng thì thực tế không có đủ giáo viên để dạy. Một giáo viên có khi ghi tên đến sáu, bảy trường, có khi chỉ ghi tên cho người ta làm hồ sơ nộp thôi chứ không thể đi dạy được. Và nếu đi dạy được thì cũng không có thời gian để đầu tư cho bài giảng của mình, không có thời gian để nghiên cứu khoa học. Mà dạy đại học không có nghiên cứu khoa học thì không có nền giáo dục chất lượng cao.

Do vậy, phải bắt đầu từ hai việc. Một là, xây dựng nền tảng cho phát triển giáo dục, phải làm từ giáo dục phổ thông. Hai là, trong phát triển đại học, để có số lượng, trước hết giải quyết chất lượng đã. Trước mắt là đầu vào, là giáo viên và học sinh. Thầy không giỏi thì đừng nói là có trò giỏi. Có khi thầy giỏi rồi nhưng trò vẫn chưa giỏi thì còn phụ thuộc vào khả năng tiếp nhận của sinh viên ấy. Nhưng nếu không có thầy giỏi thì không bao giờ có trò giỏi.

Cơ chế cũ khiến người tài né tránh

Nhà báo Nguyễn Anh Tuấn: Xung quanh câu chuyện trồng người, hiện nay, Bộ GD - ĐT đang lo thiếu thầy cô có năng lực tốt, đáp ứng được yêu cầu hôm nay . Giáo dục xét cho cùng là con người, mà lại không có sự sẵn sàng về nhân lực . Theo Giáo sư, giải quyết cái khó này như thế nào?

Giáo sư Trần Văn Thọ: Trước hết phải tạo cơ chế làm sao để người tài muốn đến dạy tại các trường đại học. Tôi gặp nhiều người Việt sang Mỹ học, tốt nghiệp những đại học hàng đầu của Mỹ, hỏi họ lấy tiến sĩ xong rồi làm gì? Đa số trả lời sẽ xin việc tại các cơ quan quốc tế, các viện nghiên cứu và các đại học ở nước ngoài. Chỉ có một số ít về nước nhưng họ lại không vào dạy trong các trường đại học mà đi làm những việc khác. Tức là đại học VN chưa phải chỗ hấp dẫn để họ đến.

Giáo dục phải được nhìn nhận như hình tháp, rất vững chãi ở phần dưới rồi mới từ từ đi lên.

Nhà báo Nguyễn Anh Tuấn: Dưới góc nhìn của Giáo sư, vì sao các trường đại học Việt Nam không thu hút được người tài? Do lương không cao hay do môi trường không lành mạnh để cho họ được tôn trọng, được phát huy?

Giáo sư Trần Văn Thọ: Tôi nghĩ là cả hai. Nhưng nếu có cơ chế tốt thì vấn đề tiền lương có thể được giải quyết. Chẳng hạn người dạy ở đại học tiền lương có thể thấp nhưng nếu điều kiện giảng dạy và nghiên cứutốt, nhiều người tài giỏi sẽ chọn đại học làm địa bàn hoạt động khoa học của mình và có thể kiêm nhiệm một số việc ngoài đại học để tăng thu nhập mà không ảnh hưởng đến công việc giảng dạy.

Ngoài ra phải làm cho người dạy ở đại học có một địa vị xứng đáng với công việc của họ mà những người khác nếu không có khả năng nghiên cứu và không say mê với sự nghiệp giáo dục thì không thể có được.

Ở VN cho đến gần đây, nhiều người không dạy học, không nghiên cứu nhưng vẫn được phong giáo sư. Xã hội như vậy sẽ không làm cho những người chuyên tâm về giáo dục nghiên cứu thích thú.

Nhà báo Nguyễn Anh Tuấn: Nhiều người kêu ca do lương thấp, do môi trường, do Nhà nước. Nhưng phải chăng chúng ta còn nhiều trở lực khác? Chẳng hạn, ý thức của từng người dân , đơn cử việc chấp hành luật giao thông của nhiều người rất kém. Tầng lớp tinh hoa của xã hội thì không phải ai cũng tâm huyết cống hiến cho đất nước. Ngay cả vấn đề nghiên cứu về biển đảo cũng chưa thấy nghiên cứu sâu sắc, đến nơi đến chốn. Còn doanh nhân thì nhiều người còn chụp giựt, không giữ chữ tín, thậm chí tàn phá môi trường …

Giáo sư Trần Văn Thọ: Tôi thấy chung quy vẫn là những vấn đề liên quan đến lãnh đạo, cơ chế. Con người Việt Nam thông minh, thích nghi, cầu tiến nhưng phải có cơ chế.

Ví dụ, trí thức Việt Nam nhiều người thật tâm muốn đóng góp, muốn phản biện xây dựng, muốn thẳng thắn góp ý với chính phủ, nhà nước về nhiều vấn đề mà họ thấy là hệ trọng cho đất nước. Nhưng cần phải để họ được hoạt động trong môi trường tự do.

Phải bươn chải nên người tài không chuyên tâm

Nhà báo Nguyễn Anh Tuấn: Thế nhưng có rất nhiều ngành khoa học, ngay cả khoa học - công nghệ dù không có ai cản nhưng chúng ta cũng không có sản phẩm công nghệ có chỗ đứng trên thị trường toàn cầu, vẫn chưa có sản phẩm gì để thế giới phải nể phục, hoặc sử dụng rộng rãi. Đây là lỗi ở đâu, chẳng lẽ lại đổ cho cơ chế hay do điều hành lãnh đạo?

Giáo sư Trần Văn Thọ: Để chuyên tâm nghiên cứu thì cuộc sống vật chất của họ phải đầy đủ. Lương của các nhà nghiên cứu ở VN không cao nên họ phải có thu nhập ngoài tiền lương. Mà vấn đề thu nhập ngoài tiền lương của những nhà hoạt động khoa học Việt Nam quá lớn. Bởi họ phải lo bươn chải, lo tìm đề tài, chạy theo đề tài. Nhiều người vào một hội đồng phản biện một đề tài là có thu nhập. Và để có thu nhập thì anh ta phải phản biện làm sao để được mời tham gia. Thêm vào đó, khi tham gia hội đồng, chấm luận án cũng có phong bì, được trả thù lao.

Ngân sách xã hội trả lương cho người nghiên cứu không thiếu. Nhưng do cách trả như vậy làm cho người nghiên cứu mất động lực nghiên cứu.

Trường hợp của tôi làm công tác nghiên cứu, giảng dạy ở nước ngoài, thì việc tham gia hội đồng, đánh giá một luận án là một công việc có tính cách bổn phận. Bổn phận của giáo sư bao gồm cả các hoạt động ấy, còn lương đã được đảm bảo đủ rồi nên không có các khoản thù lao phụ trội cho các hoạt động ấy. Nước mình phải đổi cơ chế như vậy thì mới được.

Nhà báo Nguyễn Anh Tuấn: Nhưng nếu là những trí thức chân chính, chính trực thì họ phải giữ quan điểm của họ, và họ chấp nhận hi sinh lợi ích vật chất để bảo vệ chân lý khoa học, bảo vệ lẽ phải chứ ?

Giáo sư Trần Văn Thọ: Tôi đồng ý. Có những trường hợp ngoại lệ. Vẫn có một số nhà khoa học chân chính.

Nguyên Bộ Trưởng Trương Đình Tuyển: Con người Việt Nam chúng ta, hay các nước cũng thế thôi, đều có những ưu điểm và nhược điểm. Nhược điểm tồn tại trong qúa trình lịch sử. Đặc biệt, tôi đồng ý với ông Thọ là nó gắn chặt với cơ chế.

Ví dụ: Trong chế độ bao cấp thì ta vẫn thường nói cácdoanh nghiệp của ta như gà công nghiệp. Nhưng khi chúng ta chuyển sang thị trường mới, dù chưa hoàn thiện, chưa đầy đủ, nhưng rõ ràng con người Việt Nam trở nên năng động hơn rất nhiều. Một trong những thành tựu rất quan trọng của đổi mới mà ít người nói đến là tạo ra một lớp doanh nhân trẻ năng động. Quan trọng nhất là cơ chế.